Waarom we wél moeten inzitten met onze gevangenen
"Laat ze toch gewoon creperen in de cel", het is maar één van de vele reacties die we binnen kregen na de Pano-uitzending van gisterenavond. Journalist Arne De Jaegere zocht bij experten een antwoord op de veel gehoorde vraag: "Waarom zou je inzitten met die criminelen?"
Een "levenslange" opsluiting in de gevangenis. Het is de zwaarste straf die je in dit land kan krijgen sinds de afschaffing van de doodstraf. Een zeer ingrijpende maatregel: je wordt uit je omgeving geplukt en wordt gedropt tussen vier, streng beveiligde muren.
Criminologen zijn het er over eens: de impact van deze opsluiting op gedetineerden is enorm. Ze spreken van “detentieschade”. De gedetineerden verliezen niet alleen hun vrijheid, werk en sociaal leven, maar vaak ook hun eigenwaarde en toekomstperspectief.
Ze beslissen vaak zelf niet meer welke kleren ze dragen, wat ze eten en wat ze doen. Ze leven op een kleine cel waar ze vaak 23 uur per dag op doorbrengen en zijn voor alles afhankelijk van toestemmingen van de directie. “Et alors?”, zal u zich misschien afvragen. “Ze zijn toch gestraft om een goede reden? Laat ze maar eens goed voelen dat dat niet kan!”
Waarom investeren in gevangenen?
Een zeer menselijke reactie. “Oog om oog, tand om tand”, het is iets dat diep in ons denken verankerd zit. Soms hoor je de vraag in het maatschappelijk debat waarom er sportactiviteiten georganiseerd worden voor gevangenen, waarom ze boeken kunnen uitlenen of in het beste geval zelf kunnen meespelen in een gevangenistoneel. “Waarom zouden we nog investeren in die gasten?”
Het antwoord is, volgens de criminologen die we spraken tijdens het maken van de Pano, eigenlijk heel eenvoudig: Omdat ze bijna allemaal nog terug zullen komen in de samenleving, of we dat nu willen of niet. Een samenleving heeft er dus zélf ook alle belang bij om goed om te gaan met haar gedetineerden.
Een samenleving heeft er dus zelf ook alle belang bij om goed om te gaan met haar gedetineerden.
Even naar de kern. Waarom sluiten we mensen op in de gevangenis? Om de maatschappij te beschermen. Uit wraak. Maar ook (en in theorie: vooral) om te zorgen dat die mensen beter kunnen terugkeren naar de maatschappij dan ze eruit gehaald zijn.
Dat laatste is een doel dat verankerd staat in wetten. Onze wetgever heeft zich geëngageerd om het gevangenissysteem zo te organiseren dat het gericht is op een goede re-integratie van de gedetineerde in de maatschappij.
Een gevangenis mag dus geen vergeetput zijn waar criminelen worden gedropt om ze eens goed te laten voelen wat ze hebben aangericht, maar moet een plek zijn waar er kan worden gewerkt aan een snelle terugkeer naar de samenleving.
Word je in de gevangenis ook écht een beter mens?
De overgrote meerderheid van de levenslang gestraften die we hebben ondervraagd, geeft alvast aan dat dat niet het geval is. Ze zeggen onder andere dat ze te weinig hulp krijgen en aan hun lot worden overgelaten. Ze missen een toekomstperspectief.
Experten geven hen vaak gelijk. De psychische begeleiding van gedetineerden is een groot probleem. Een verhaal van te weinig mensen en te weinig middelen. De wachtlijsten zijn gigantisch. En terwijl de wet voorschrijft dat gedetineerden eigenlijk al van in het begin van hun straf moeten worden voorbereid op een eventuele vrijlating, zitten ze in de praktijk jaren te wachten op een goede ondersteuning. “Dit systeem kijkt veel te weinig naar hoe we van gedetineerden betere mensen kunnen maken. In plaats van te focussen op kansen en sterktes, staren we ons vaak blind op risico’s en problemen”, horen we in de documentaire.
Onderzoekers halen ook aan dat de focus in gevangenissen te vaak ligt op veiligheid. Om ontsnappingen te vermijden, worden er gigantische muren gebouwd inclusief prikkeldraad, camera’s en bewakingspersoneel. Maar als je de wet uit 2005 leest die zegt hoe het leven “intra muros” moet worden georganiseerd, onthoud je dat er gestreefd moet worden naar zo veel mogelijk menselijkheid binnen de muren.
“Maar die humaniteit moet vaak wijken voor een repressieve veiligheidslogica”, horen we. “Gedetineerden worden te vaak behandeld als ‘potentieel gevaarlijk’, terwijl het merendeel van de gedetineerden dat eigenlijk niet is. Ze worden vaak allemaal over dezelfde kam geschoren en vallen al te vaak onder hetzelfde, strenge veiligheidsregime. Zo worden ze gewoon gevaarlijk”.
Gedetineerden worden te vaak behandeld als potentieel gevaarlijk, terwijl het merendeel dat eigenlijk niet is. Zo worden ze gewoon gevaarlijk.
En dat terwijl alle onderzoeken aantonen dat hoe meer autonomie en vrijheid gedetineerden krijgen binnen de gevangenis, hoe minder problemen er zijn. Kijk maar naar de gevangenis van Leuven-Centraal, waar er een opendeurregime is en gedetineerden zich vrij kunnen verplaatsen in het gebouw.
Hoe lang moeten we mensen opsluiten?
Experten wijzen er ook op dat heel lange straffen eigenlijk niet goed zijn. Uit onderzoek blijkt dat familie en vrienden na ongeveer 8 jaar beginnen af te haken, terwijl familie één van de belangrijkste elementen is voor een goeie re-integratie.
Wie na 10 jaar vrijkomt, zou volgens onderzoek vrij gemakkelijk kunnen re-integreren in de samenleving, iets wat veel moeilijker wordt na veel
langere straffen. En toch zien we dat er in ons land steeds vaker langer wordt gestraft. Het wordt ook steeds moeilijker om voorwaardelijk vrij te komen.
Het is niet voor iedereen evident dat een gedetineerde vroeger mag vrijkomen. Mensen denken vaak: “Hoe langer we ze binnenhouden, hoe beter we de maatschappij beschermen”. Wetenschappers zijn het er nochtans over eens: het tegendeel is waar voor de meeste gedetineerden.
Die wetenschappers begrijpen dan ook niet goed dat de minimumtermijnen om voorwaardelijk vrij te kunnen komen, onlangs nog werden opgetrokken. Toenmalig minister van Justitie Annemie Turtelboom (Open Vld) voerde die verstrenging in na de voorwaardelijke invrijheidsstelling van Michelle Martin (en de heftige reacties op die vrijlating) in 2013.
Weg met de gevangenis?
Onderzoekers die pleiten voor een humaner gevangenisregime, vechten vaak tegen de bierkaai. Ook politici beseffen dat dit electoraal niet interessant is. Nochtans is er wetenschappelijke consensus: hoe beter we gedetineerden behandelen, hoe kleiner de kans dat ze na hun vrijlating hervallen.
Typevoorbeelden zijn natuurlijk de landen in Scandinavië. Betere gevangenissen waar gedetineerden verantwoordelijkheden kregen, een duidelijk traject afleggen én… zeer lage recidivecijfers en minder criminaliteit.
Hoe contra-intuïtief het ook moge klinken: hoe repressiever een land zich opstelt, hoe meer criminaliteit.
Hoe contra-intuïtief het ook moge klinken: hoe repressiever een land zich opstelt, hoe meer criminaliteit.
“Moeten we ons dan niet radicaal durven verzetten tegen gevangenissen zoals we die vandaag in ons land kennen”? Met deze vraag deed regisseur Michaël Roskam bij de lancering van “Le Fidèle” heel wat stof opwaaien. Hij haalde de mosterd bij Hans Claus, de gevangenisdirecteur van Oudenaarde en oprichter van VZW De Huizen.
De VZW wil de grote, grijze, uniforme gevangenissen vervangen door honderden kleinschalige detentiehuizen die dicht staan bij de samenleving. Ieder detentiehuis is anders en gedetineerden krijgen een aanpak op maat.
De voorstellen worden warm onthaald door tal van academici, maar kunnen in de politieke wereld niet altijd op evenveel bijval rekenen.
Minister van Justitie Koen Geens (CD&V) staat achter het idee, maar ziet de kleinschalige detentiehuizen vooral op het einde van de straf. Hij wil begin 2019 twee transitiehuizen kunnen openen.
“Een goed begin, maar helemaal niet nieuw: in het buitenland bestaat het al meer dan 50 jaar en het is natuurlijk niet wat VZW De Huizen voorstelt”, aldus professor criminologie Sonia Snacken (VUB).
Humane detentie op maat, het is een debat dat volgens veel mensen uit het veld veel te weinig wordt gevoerd en al te vaak wordt afgeblokt door oneliners die eigenlijk niet blijken te kloppen.