De Russische revolutie en het Rusland van Poetin

Vele bezoekers van de Hermitage nemen een foto aan de voet van de Jordaanse trap, de hoofdtrap die toegang biedt tot het wereldberoemde museum. Boven de trap hangt een grote affiche die verwijst naar de expositie in de Hermitage over de Oktoberrevolutie 100 jaar geleden. Het Winterpaleis, waarin de Hermitage is gehuisvest en dat 100 jaar geleden de zetel van de Voorlopige Regering was, was het epicentrum van de eindstrijd van de revolutie die de geschiedenis van de 20e eeuw zou bepalen.

Daarna begon een ideologische strijd met het Westen, die zou uitmonden in de Koude Oorlog, die pas in 1991 definitief ten einde kwam. Vele bezoekers denken dat ze zich met hun foto vereeuwigen op een historische plaats. Alleen vergissen ze zich schromelijk, want de Jordaanse trap speelde geen rol tijdens de Oktoberrevolutie. Die gaf toegang tot een geïmproviseerd ziekenhuis met vele gewonden van de Eerste Wereldoorlog, niet tot de vertrekken van de Voorlopige Regering.

Het is maar een van de vele foute mythes rond de Oktober­revolutie. Dat was immers geen revolutie zoals we die ons voorstellen, een massale volksopstand die een zittende regering ten val brengt.

De Sovjetpropaganda heeft veel bijgedragen aan die foutieve beeldvorming. Die is grotendeels ontstaan door de briljante Russische regisseur Sergej Eisenstein die de revolutie nog eens overdeed in zijn beroemde film "Oktober" om de 10e verjaardag te vieren. Maar hij deed het met acteurs en op een wijze zoals het nieuwe Sovjetbewind graag had dat de Oktoberrevolutie de geschiedenis inging.

De massa die het Winterpaleis bestormt en binnendringt via de Jordaanse trap, is een beeld geworden dat behoort tot het collectieve geheugen. De dag van de revolutie, 7 november 1917 (25 oktober volgens de oude tijdrekening), bracht geen massa’s op de been, de overgrote meerderheid van de bevolking in Sint-Petersburg heeft er niets van gemerkt. Het was meer het eindstadium van een militaire staatsgreep die al een tijdje bezig was.

De bolsjevisten hadden al de feitelijke controle verworven over grote delen van de staatsorganen, ook bij het leger en de politie. Ze moesten alleen nog de Voorlopige Regering uit het Winterpaleis krijgen.

De ministers van die regering beschikten zelfs niet meer over werkende telefoons. Het duurde uiteindelijk nog vrij lang, omdat alles zo slecht was georganiseerd. De zogenaamde revolutie had veel van een klucht, zoals de Britse historicus Orlando Figes het mooi beschrijft in zijn boek "Tragedie van een volk".

De aanval op het Winterpaleis moest beginnen met een beschieting vanaf de Peter-en-Paulvesting, maar op het laatste moment stelden de revolutionairen vast dat er alleen roestige museumstukken stonden die al lang niet meer konden schieten. De soldaten die het Winterpaleis moesten verdedigen, zowat 3.000 onder wie 200 vrouwen van het zogenoemde "Doodseskader", waren zo gedemoraliseerd dat ze maar besloten te gaan eten toen de verwachte aanval niet kwam, omdat de bolsjevieken nog aan het klungelen waren met hun geschut.

Toen dan na lang talmen de beschieting van het Winterpaleis begon, na een losse flodder van de kruiser Aurora, kozen veel verdedigers van de Voorlopige Regering eieren voor hun vel en verlieten hun post. Er bleven er uiteindelijk nog zo’n 300 over. De staatsgreep was vooral het werk van Trotski. Lenin was gevlucht naar Finland na een eerdere mislukte poging om de macht te grijpen, en moest zich haasten om nog op tijd te zijn. Waar Trotski pleitte voor geduld, moedigde Lenin evenwel een snel ingrijpen aan.

De dag van de staatsgreep kwam immers het congres van de Sovjets bijeen en Lenin wou de aanwezigen voor voldongen feiten zetten. Lenin won het pleit en zijn opzet lukte. De mensjevieken verlieten de zaal en gematigde bolsjevisten die pleitten voor een coalitieregering werden door Trotski wandelen gestuurd met de historische woorden: "Jullie horen thuis op de vuilnisbelt van de geschiedenis."

Meer dan 70 jaar later zouden de erfgenamen van die zogenoemde "Grote Socialistische Oktoberrevolutie" ten val worden gebracht door opnieuw een relatief kleine mensenmassa, enkele tienduizenden, die zich hadden gebarricadeerd rond het Witte Huis van Boris Jeltsin.

Ook nu zou er nauwelijks een schot worden gelost. Bij een incident, de bemanning van een pantservoertuig was beginnen te schieten, omdat ze zich ingesloten voelden, kwamen enkele betogers om het leven, maar ook deze omwenteling zou zonder veel bloedvergieten verlopen. De gevolgen waren nochtans niet min: het communistische bestel stortte als een kaartenhuisje in elkaar en enkele maanden later werd de Sovjet-Unie ontbonden. Net als de "Oktoberrevolutie" werd de mislukte staatsgreep van 1991 een keerpunt in de geschiedenis.

Ook al is het communisme nu al meer dan kwart eeuw verdwenen, toch blijft de Oktoberrevolutie een gevoelig punt in Rusland. Volgens directeur Michail Piotrovski van de Hermitage krijgt de tentoonstelling over de revolutie kritiek uit diverse hoeken. Voor sommige liberalen wordt het communisme te veel opgehemeld omdat er veel communistische slogans hangen, terwijl sommige communisten vinden dat de revolutie geweld wordt aangedaan omdat die wordt afgeschilderd als een staatsgreep.

"We wilden vooral de geest van die tijd tonen", zegt hij me laconiek in de marge van een wetenschappelijke conferentie over de revolutie. "De waarheid is iets voor gerechtelijke speurders." Voor Piotrovski is de revolutie geschiedenis en moeten de Russen het ook als dusdanig zien.

Maar zelfs het Kremlin zit ermee verveeld. President Poetin heeft het niet zo begrepen op volksmassa’s die in opstand komen tegen een regering. De spookbeelden van de kleurenrevoluties in Oekraïne en Georgië zoemen nog altijd in zijn hoofd. "Het regime heeft angst van revoluties en wil geen ongewenste gevoelens losmaken", vertelt me politiek analist Valeri Solovej als ik hem aanspreek op dezelfde conferentie.

Daarbij komt dat de Oktoberrevolutie het begin was van de Sovjet-Unie, een land dat ter ziele is gegaan, en dus niet meteen echt succesvol gebruikt kan worden als rolmodel. Volgens Michail Zigar is Poetin nooit een fan geweest van de Sovjet-Unie. Zigar is de auteur van een goed verkopend boek over het Kremlin onder Poetin en is nu hoofdredacteur van Project 1917 dat de gebeurtenissen van 100 jaar geleden dag op dag opvolgt.

"Poetin wil Rusland uitbouwen tot een nieuw imperium. Hij gebruikt wel elementen uit vorige imperia, een deel daarvan komt uit de tsarenperiode, een ander deel uit de Sovjet-Unie, maar de ideologie van 1917 speelt daarin geen rol. Lenin is ook geen populaire leider in Rusland, er zijn andere momenten in de geschiedenis van Rusland die het Kremlin beter kan gebruiken", zegt hij me.

De herinnering aan de Russische overwinning op nazi-Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog is zo’n element. Niet voor niets vindt op 7 november een militaire parade plaats op het Rode Plein die herdenkt hoe 76 jaar geleden Sovjetsoldaten naar het front trokken na de viering van de Oktoberrevolutie.

Over de 100e verjaardag van de revolutie zal voort van officiële zijde nauwelijks met een woord worden gerept, ook niet tijdens die militaire parade. 7 november is een gewone werkdag, officiële plechtigheden zijn niet gepland, zelfs niet in Sint-Petersburg.

Een grootschalige reconstructie op het Paleizenplein is op het laatste moment afgelast en werd afgelopen weekend vervangen door een festival van het licht. In een projectie van beelden op het gebouw van de Generale Staf werden de revolutiemaanden van 1917 belicht maar wel met een duidelijke boodschap op het einde: Rusland is na al de beproevingen weer een belangrijk land geworden. Maandag werd de hele installatie afgebroken.

Door de dubbelzinnige houding tegenover de Oktoberrevolutie van de overheid in Rusland, is er ook geen echt maatschappelijk debat. De wetenschappelijke conferentie waar ik Piotrovski, Solovej en Zigar ontmoet, is een privé-initiatief. Er zijn nauwelijks andere journalisten. Veel Russen blijven daarom met vragen zitten over de gebeurtenissen van 100 jaar geleden.

Twee jonge mannen die ik aanspreek op het Paleizenplein, weten niet wat ze moeten antwoorden als ik hen vraag of die revolutie nu goed of slecht was. "Dat kunnen we in 2017 moeilijk beoordelen", zegt de ene. Zijn vriend vult hem aan: "De geschiedenis wordt geregeld herschreven, wij kunnen daarom niet weten wat er nu al of niet is gebeurd."

Twee jonge vrouwen uit Karelië die foto’s aan het nemen zijn van het Winterpaleis, weten zelfs niet wat zich daar 100 jaar geleden heeft afgespeeld. Ze zijn oprecht verbaasd als ik hen zeg dat zich daar de Oktoberrevolutie heeft voltrokken. Toch hebben zij hun mening al gevormd over wat er toen is gebeurd.

Als ik hen vraag of een nieuwe revolutie mogelijk is in Rusland, antwoorden ze bijna in koor dat je de vergissingen van het verleden niet moet herhalen.

De 100e verjaardag van de Oktoberrevolutie zal in Rusland vrij onopgemerkt voorbijgaan bij gebrek aan grote herdenkingen. Hier en daar zijn er wel privé-initiatieven, maar de impact daarvan blijft beperkt. De communisten willen op straat komen, maar ze kregen geen vergunning om door het centrum van Sint-Petersburg te trekken.

De belangstelling in het buitenland is alvast veel groter dan in Rusland zelf. Een historicus vertelde op de conferentie dat hij bijna twee maanden in het buitenland was en van de ene conferentie naar de andere reisde. Het ziet er naar uit dat het nog een tijdje zal duren voor Rusland helemaal in het reine komt met de Oktoberrevolutie van 1917.