Hoe Lenin de geschiedenis veranderde

De machtsovername door de bolsjewieken die bekend staat als de Oktoberrevolutie werd beraamd en gepland door één man: Vladimir Iljitsj Lenin.

Lenin zou zijn eigen rol gerelativeerd hebben, want als overtuigd marxist achtte hij die machtsovername onvermijdelijk, een gevolg van de loop van de geschiedenis, waarbij het proletariaat vroeg of laat de macht zou grijpen.

Maar hoe dan ook zou de geschiedenis anders zijn verlopen als Lenin na het uitbreken van de Russische Revolutie niet naar Petrograd was gekomen.

Dat Lenin zo zijn stempel op de revolutie heeft kunnen zetten is een gevolg van zijn bijzondere persoonlijkheid.  

"Lenin, in rood gewaad, en zijn handlangers, offeren Rusland op, op het altaar van het Marxisme". Anti-bolsjevistische poster, circa 1920. De anti-semitische inslag van de poster is duidelijk (Judas en de zak met 30 zilverlingen). Trotski staat rechts van Lenin.

Enerzijds was Lenin een heel overtuigd, dogmatisch marxist. Terwijl veel socialisten het marxisme eerder als een nuttige inspiratiebron hanteerden, was het voor Lenin de absolute waarheid, even betrouwbaar als wis- en natuurkunde.  Hij was ervan overtuigd dat het revolutionaire proces volgens een soort wetmatige noodzaak verliep.

Anderzijds had hij een zeer scherpe geest. Hij was zo iemand die nooit zomaar de opinie van anderen overnam maar alles volgens zijn eigen – marxistische – inzichten analyseerde en zich een duidelijke eigen mening vormde, een mening die soms inging tegen die van zijn nauwste medestanders, maar die hij altijd met veel overtuiging verdedigde.

Daarbij aarzelde hij niet iedereen die het met hem oneens was, zware verwijten naar het hoofd te slingeren, zelfs als het zijn eigen kameraden waren. Scheldwoorden als “kleinburger”, “opportunist”, “renegaat”, “liquidator”, “saboteur”, “verrader”… behoren tot de vaste Leninistische terminologie.  

Lenin en Trotski, zijn belangrijkste bondgenoot in de begindagen van de Revolutie

De kracht en felheid waarmee hij zijn standpunten verdedigde maakten hem zo’n sterke figuur binnen de Russische marxisten. Formeel was hij niet de leider van de bolsjewieken. Hij was één van de leden van het centraal comité van de bolsjewistische partij, waarin alle belangrijke beslissingen collectief werden genomen. Maar met de nooit afnemende energie waarmee hij het centraal comité van zijn gelijk overtuigde, stak hij met kop en schouders boven de rest uit.

Het begon al meteen nadat hij op 16 april 1917 na zijn zeer ongewone reis vanuit Zwitserland in Petrograd arriveerde, een maand na de val van tsaar.

Rusland zat toen in een revolutionaire staat van genade. Iedereen was blij dat het autoritaire tsarenregime was gevallen. Het nieuwe Rusland zou democratisch worden, met respect voor de rechten van de arbeiders, de nationale minderheden enzovoort. Democratie was een modewoord geworden. Daarover was er een soort nationale eendracht rond de Voorlopige Regering. Partijtegenstellingen leken even onbelangrijk.  

Het begin van de revolutie die de tsaar tot troonsafstand dwong en waar Lenin vanuit zijn ballingsoord in Zwitserland tandenknarsend moest naar toekijken: vrouwen betogen in Petrograd eind februari 1917

Nochtans was de situatie allesbehalve schitterend. De oorlog duurde voort. De Duitsers en de Oostenrijkers hadden grote delen van het westen van Rusland veroverd. Voorts waren er de zware economische problemen, vooral de schrijnende voedseltekorten, die veroorzaakt werden doordat de boeren onvoldoende graan leverden. De eis “vrede en brood” van de betogingen die tot de val de tsaar hadden geleid, werd niet ingewilligd.

Lenin zag dat in. In zijn zgn. Aprilstellingen, die hij vlak na zijn terugkeer formuleerde, sloeg hij een zeer radicale toon aan. De “imperialistische” Wereldoorlog moest meteen worden beëindigd. De Voorlopige Regering, die “bourgeois” was en die met leugenachtige argumenten de oorlog voortzette, mocht niet worden gesteund. 

Daarentegen zag Lenin in de sovjets, de min of meer spontaan ontstane raden van arbeiders en soldaten, de basis voor een toekomstige revolutionaire regering. Hij eiste daarom dat de sovjets de macht zouden overnemen.  

Inwoners van Petrograd schuiven aan voor allerlei basisbehoeften. Volgens het Franse tijdschrift Le Miroir een van de oorzaken van de machtsovername door de bolsjewieken ( november 1917, BnF Gallica)

De Aprilstellingen waren zo extreem, dat zelfs de meeste bolsjewieken daar niet voor te vinden waren. Maar met zijn kenmerkende hardnekkigheid wist Lenin zijn partijgenoten te overtuigen. Daarmee lag het programma voor de Oktoberrevolutie al vast.

Lenin begreep echter dat de bolsjewieken nog te weinig invloed hadden om dit te realiseren. De sovjets werden gedomineerd door de gematigde socialisten. Wel begonnen de bolsjewieken een massale campagne om arbeiders en soldaten voor Lenins ideeën te willen

De voortzetting van de oorlog maakte de Voorlopige Regering snel impopulair. Toen het leger in juli een zware nederlaag leed, braken rellen uit onder de soldaten en de arbeiders in Petrograd. Ze eisten dat de sovjets de macht zouden overnemen en de oorlog beëindigen. Precies wat Lenin wilde.  Alleen kwam de opstand te vroeg. De regering had nog te veel macht. Lenin besefte dat, maar de bolsjewieken konden niets anders dan de demonstranten steunen.  

Links: de Duitse keizer en Lenin als objectieve bondgenoten, Lenin wil een einde aan de oorlog, de keizer hoopt zo al zijn troepen in het westen in te kunnen zetten. Rechts: de Duitse opperbevelhebber von Hindenburg hoopt dat ook in het westen een Lenin opstaat om de legers te verzwakken

Het gevolg van deze “julidagen” was een harde repressie door de Voorlopige Regering, nu onder leiding van de gematigde socialist Kerenski.  De bolsjewistische partij werd vrijwel verboden en vooraanstaande bolsjewieken werden gearresteerd. Lenin slaagde erin naar het naburige Finland te ontkomen. Hij dacht toen dat zijn zaak verloren was. Hij zou zich maandenlang schuil houden en pas kort voor de Oktoberrevolutie stiekem naar Petrograd terugkeren.

Intussen veranderde de toestand snel. De toenemende invloed van de rechtse generaal Kornilov op Kerenski (hij voerde opnieuw de doodstraf in en eiste een stakingsverbod in de oorlogsindustrie) deed velen vrezen dat de verworvenheden van de revolutie zouden worden teruggedraaid.

Toen het leek alsof Kornilov een staatsgreep pleegde tegen de Voorlopige Regering, verzetten de arbeiders zich tegen wat ze als een “contrarevolutie” zagen. Ook de bolsjewieken deden daaraan mee. Vanwege die houding werden de meeste gevangen bolsjewieken weer vrijgelaten en kon de partij weer functioneren, al bleef Lenin ondergedoken.  

Lenin en zijn familie, circa 1920

Toen de herfst aanbrak wonnen de bolsjewieken snel aan invloed, terwijl Kerenski steeds impopulairder werd. Niets was immers verbeterd. In oktober waren de Duitse legers gevaarlijk dicht  bij Petrograd gekomen. De roebel verloor steeds meer aan waarde. In de winkels was nauwelijks nog eten te krijgen.

In dat klimaat leek de val van de Voorlopige Regering onvermijdelijk. De gematigde socialistische partijen waren meer en meer geneigd om de standpunten van de bolsjewieken te volgen, die zelf steeds meer aanhang kregen. In de sovjets van Petrograd en Moskou hadden ze de meerderheid verworven.  Het zag er naar uit dat er een brede coalitie van partijen zou ontstaan die zou realiseren wat Lenin gewild had.

"De arbeiders moeten zich bevrijden van de parasieten en de luiaards" (Sovjet-poster, circa 1920, National Library of Scotland)

Vreemd genoeg was Lenin daar absoluut niet voor te vinden. In brieven
die hij vanuit Finland naar het centraal comité van de bolsjewieken
stuurde,  verwierp hij onderhandelingen met andere partijen. Hij eiste
dat de bolsjewieken de macht met de wapens zouden veroveren. Opnieuw
stond hij met dat standpunt aanvankelijk vrijwel alleen en opnieuw wist
hij zijn gelijk te halen, zij het met zeer veel moeite.

Nadat Lenin clandestien naar Petrograd was teruggekeerd vond daar op 23
oktober (10 oktober volgens de Russische kalender) in het grootste
geheim een vergadering van het centraal comité plaats. Slechts 12 van de
21 leden waren aanwezig en daarvan keurden er 10 het plan van Lenin
goed om een gewapende opstand te beginnen.

Lenin-karikaturen uit 'De Roskam', een  Nederlands rooms-katholiek
humoristische tijdschrift dat werd uitgegeven tussen 1912
en 1929 als supplement op Het Katholieke Volk  

Er was wel nog geen datum voor de opstand bepaald. Op 7 november (25
oktober) zou het tweede Heel-Russisch Congres van Sovjets bijeenkomen.
De bolsjewieken wilden daar voorstellen dat dit Congres de staatsmacht
zou overnemen en het zag ernaar uit dat ze ditmaal een grote steun van
andere partijen zouden krijgen. Sommige bolsjewieken dachten dan ook dat een gewapende opstand overbodig zou zijn. Maar Lenin eiste – en bekwam - dat de bolsjewistische staatsgreep zou gebeuren vóór het congres begon.Waarom?

Lenin zei dat het risico bestond dat de Voorlopige Regering het congres
niet zou laten doorgaan of dat er een of andere “contrarevolutie” zou
plaatsvinden die een vreedzame machtsovername zou verhinderen. Hij was
er immers van overtuigd dat de kapitalisten nooit vreedzaam hun macht
zouden afstaan en dat een burgeroorlog onvermijdelijk was.

Lenin, met naast hem Trotski, schouwt de troepen in Moskou op de tweede verjaardag van de revolutie in 1919

Maar wellicht had Lenin nog een andere reden. Door vooraf de macht te grijpen en het Congres van Sovjets voor een voldongen feit te plaatsen, zouden de bolsjewieken de macht niet met andere partijen moeten delen. Lenin wilde de macht voor zijn partij alleen. Een dictatuur van het proletariaat, die in de praktijk een dictatuur van de bolsjewieken zou zijn.

Het gevolg is bekend. Op 7 november nam een door de bolsjewieken gecontroleerd Militair-Revolutionair Comité de macht in Petrograd over. Diezelfde avond begon het Congres van Sovjets. Door allerlei problemen en misverstanden kon de beslissende aanval op het Winterpaleis (de zetel van de Voorlopige Regering) pas beginnen toen de vergadering al begonnen was.

Een deel van de niet-bolsjewistische congresafgevaardigden was daarover verontwaardigd en verliet het Congres, waardoor de bolsjewieken er een duidelijke meerderheid kregen.  

"Kerstmis 1921: het Russische volk volgt nu wel een heel andere ster dan voor de revolutie" (Sovjet-poster, National Library of Scotland)

Het Congres stelde een bolsjewistische regering aan onder leiding van Lenin, maar die regering zou in de volgende weken en maanden de democratische vrijheden die er sinds de val van de tsaar waren ontstaan, terugschroeven.

De dictatuur die Lenin bijna op zijn eentje had gewild, werd een feit.   

Links, "Lenin wijst de weg naar het socialisme". Rechts, "Lenins is dood, maar de Communistische partij leeft" ( National Library of Scotland)