Noorse bomen bewaren herinnering aan nazi-slagschip Tirpitz

Het was dendrochronologe Claudia Hartl van de Johannes Gutenberg-Universität in Mainz die de impact van de Tirpitz toevallig op het spoor kwam toen ze pijnbomen aan het onderzoeken was aan de Kåfjord in de buurt van Alta in het noorden van Noorwegen. Dendrochronologie is het dateren van houten voorwerpen of archeologische vondsten aan de hand van de groei- of jaarringen die bomen vertonen. De discipline kan ook gebruikt worden om gegevens over het klimaat in het verleden te achterhalen. 

Doctor Hartl verzamelde boorkernen van bomen om een beeld te schetsen van het klimaat door de jaren heen in het gebied, en stelde vast dat sommige bomen een totaal gebrek aan groeiringen vertoonden in of vanaf 1945. Erge koude of een insectenplaag kunnen de jaarlijkse groei van bomen op een bepaalde plaats ernstig belemmeren, maar geen van die twee oorzaken was een verklaring voor wat ze hier aantrof in bepaalde bomen.

Een collega suggereerde dat het fenomeen misschien iets te maken had met de Tirpitz, het Duitse slagschip dat het jaar daarvoor voor anker had gelegen in de Kåfjord, waar het aangevallen was door geallieerde bommenwerpers. 

De Tirpitz was het grootste schip van de Kriegsmarine van nazi-Duitsland, en het grootste deel van de oorlog, van begin 1942 tot eind 1944 was het gestationeerd in Noorwegen, als afschrikking tegen een mogelijke invasie van de geallieerden.

Het schip heeft in die periode slechts drie missies uitgevoerd, twee aanvallen op konvooien naar Rusland, en een beschieting van geallieerde doelen op Spitsbergen, en het grootste deel van de tijd verborgen de Duitsers het slagschip in de Noorse fjorden.

De Britse luchtmacht was vastbesloten om de Tirpitz op te sporen en tot zinken te brengen, en om het schip af te schermen voor de Britse vliegtuigen, gebruikten de Duitsers een kunstmatige mist. Uit archiefdocumenten blijkt dat daarvoor chloorsulfonzuur gebruikt werd, een zeer bijtende verbinding van onder meer zwavel en chloor. 

"We denken dat deze kunstmatige rook de naalden op de bomen beschadigd heeft", zo zei doctor Hartl aan BBC News. 

"Als bomen geen naalden hebben, kunnen ze de fotosynthese niet op gang houden, en geen biomassa aanmaken. Bij pijnbomen gaan de naalden doorgaans zo'n drie tot zeven jaar mee, aangezien het groen blijvende planten zijn. Als de bomen hun naalden verliezen, kan het bijgevolg een heel lange tijd duren voor ze zich kunnen herstellen."

In één bepaalde boom is er totaal geen groei te zien vanaf 1945 gedurende negen jaar. "Daarna herstelde de boom zich, maar het heeft dertig jaar geduurd voor de normale groei volledig teruggekeerd was. Hij staat hier nog, hij leeft nog steeds, en het is een zeer indrukwekkende boom", zei Hartl aan de BBC website. 

Bij andere bomen zijn er wel jaaringen, maar ze zijn extreem dun, en daardoor makkelijk te missen. Zoals te verwachten was, neemt de impact op de bomen af met de afstand, naarmate ze verder van de fjord af staan. 

De mist van de Tirpitz heeft het slagschip niet kunnen redden: in de Kåfjord liep de Tirpitz al enige schade op door aanvallen met mini-onderzeeërs en bombardementen van de RAF, de Britse luchtmacht. De Duitse marine besliste om het slagschip naar de buurt van Tromsø over te brengen, waar de Tirpitz op 12 november 1944 dan toch tot zinken werd gebracht door Britse Lancaster-bommenwerpers. 

Doctor Hartl denkt dat haar "oorlogsdendrochronologie" nog gelijkaardige gevallen zal blootleggen op andere plaatsen. 

"Ik denk dat het zeer interessant is dat de effecten van dit vijandig treffen nog steeds zichtbaar zijn in de bossen van het noorden van Noorwegen, meer dan 70 jaar later. Op andere plaatsen in Europa, hebben ze deze kunstmatige rook ook gebruikt, en mogelijk ook andere chemische stoffen. En dus kan je er misschien gelijkaardige patronen en effecten van Wereldoorlog II vinden", zo zei ze. 

Hartl heeft het onderzoek van haar team voorgesteld op de Algemene Vergadering van de European Geosciences Union in Wenen.