Zet Italiaanse president Sergio Mattarella de democratie buitenspel of behoedt hij ze net?

Sergio Mattarella, in 1941 geboren in de Siciliaanse hoofdstad Palermo, is niet de eerste de beste. Zijn vader Bernardo was een van de oprichters van de christendemocratische partij en meermaals minister in de nationale regering. Zijn broer Piersanti was voor dezelfde partij gouverneur van de regio Sicilië. 

Sergio Mattarella werd hoogleraar in de rechten, en was aanvankelijk niet van plan om in de politieke voetsporen van vader en broer te treden. Het lot besliste er anders over. In 1980 werd Piersanti Mattarella, die optrad tegen de banden tussen de maffia en de politieke wereld, in zijn auto doodgeschoten door de Cosa Nostra. Op een foto uit die tijd was te zien hoe de latere president van Italië zijn bebloede broer uit de auto trok.

De moord op zijn broer deed hem besluiten om via de politiek strijd te leveren voor een beter Italië. Net als zijn familieleden begon hij binnen de christendemocratische partij, waarvoor hij meermaals minister werd. Mettertijd schoof hij op naar links. Hij was een van de oprichters van de Partito Democratico, de partij van gewezen premiers Matteo Renzi en Paolo Gentiloni.

Zijn familiegeschiedenis leverde Sergio Mattarella eerbied en prestige op, maar dat deed de manier waarop hij zijn eigen politieke loopbaan invulde eveneens.

In 2015 volgde hij Giorgio Napolitano op als twaalfde president van Italië. De Italiaanse president mag dan vooral een ceremoniële functie hebben, in een land dat sinds 1946 niet minder dan 64 regeringen heeft gehad, is zijn rol als neutrale scheidsrechter boven het politieke gewoel verre van onbelangrijk. Terwijl Italië zich van crisis naar crisis sleepte, werd éminence grise Mattarella gezien als een baken van stabiliteit. 

Behoedzaam en bezadigd stuurde hij ook de woelige jongste regeringsformatie. Dat Mattarella, een man van weinig woorden, zich nu zo duidelijk uitsprak tegen de eurokritische kandidaat-minister van Financiën Paolo Savona, wekt dan ook hier en daar verwondering, al was het wel van meet af aan duidelijk dat diens benoeming niet zonder slag of stoot zou verlopen.  

Dat een Italiaanse president ingrijpt in de regeringsvorming, zoals Mattarella met zijn veto tegen Savona duidelijk heeft gedaan, is heel ongebruikelijk. Dat er wel iets achter de schermen gebeurt is uiteraard niet uitgesloten, maar zo openlijk wordt het normaal gezien nooit gespeeld.

Maar ongezien is het nu ook weer niet. In 1994 weigerde de toenmalige president Luigi Scalfaro Berlusconi's advocaat Cesare Previti als minister van Justitie. Twintig jaar later, in 2014, raadde president Napolitano toenmalig kandidaat-premier Matteo Renzi af om antimaffiamagistraat Nicola Gratteri te benoemen. 

Maar dat een minister wordt geweigerd omdat zijn benoeming riskeert de "spread", het renteverschil met Duitsland, te doen oplopen, doet hier en daar vragen rijzen.  

Zowel binnen als buiten Italië wordt erg verdeeld gereageerd op het veto van Mattarella. Van het Europese establishment krijgt Mattarella niets dan lof. De Franse president Emmanuel Macron prees hem om zijn "moed" en "verantwoordelijkheidszin". Eurokritische politici als Marine Le Pen en Nigel Farage schreeuwden dan weer hun verontwaardiging uit.

Dat laatste deden vanzelfsprekend ook de leiders van de Vijfsterrenbeweging en de Lega, die Savona als kandidaat-minister hadden voorgedragen. Zij zeggen dat de president zwicht voor de EU, en dan vooral voor Duitsland. Opnieuw wordt Italië de keuze ontnomen om zelf een regering te vormen, zo klinkt het. Vooral Luigi Di Maio van de Vijfsterrenbeweging is erg scherp. "Een institutionele botsing zonder precedent", fulmineerde hij op Twitter. "Wat is de zin van verkiezingen als je uiteindelijk toch buigt voor de financiële markten?".

Maar ook neutralere waarnemers vragen zich af of Mattarella met zijn beslissing niet een stap te ver is gegaan. De kwestie verdeelt Italië, zo blijkt ook op de sociale media. Matteralla blijkt wel redelijk wat aanhangers te hebben, die zich sinds gisteren op Twitter groeperen onder de hashtag #iostoconmattarella ("Ik sta aan de kant van Mattarella"). Een petitie om de president te steunen telt intussen 75.000 handtekeningen.

Daartegenover staan de tegenstanders, die met de hashtag #mattarelladimettiti ("Mattarella, neem ontslag") eisen dat de president opstapt. De meest brutale stemmen op de sociale media hopen zelfs "dat Mattarella op dezelfde manier aan zijn einde komt als zijn broer."

Het ontslag van Mattarella is ook waar de Vijfsterrenbeweging op wil aansturen. Luigi Di Maio stelt de rol van de president openlijk in vraag. Hij wil artikel 90 van de Italiaanse grondwet inroepen, dat zegt dat de president kan worden afgezet als hij hoogverraad pleegt of de grondwet schendt.

Maar dat het zover komt, is zo goed als uitgesloten. De Vijfsterrenbeweging staat niet enkel redelijk alleen met haar eis, er lijkt ook geen grond te zijn voor een afzettingsprocedure. In het belang van de grondwet mag de Italiaanse president de benoeming van een minister weigeren als hij het grondig oneens is met de invulling van de ministerspost. Mattarella vreesde dat er met de benoeming van euroscepticus Savona een grondwettelijke crisis zou uitbreken, want Italië mag zich niet zomaar terugtrekken uit Europese verdragen.

Ongrondwettelijk lijkt de stap van Mattarella dus niet, maar of het uiteindelijk ook een goede zet zal blijken te zijn, is nog maar de vraag. Want de volgende verkiezingen zullen een nog scherpere inzet krijgen: wel of niet in de euro blijven wordt dan ongetwijfeld het thema.