Wist u dat... Albert Einstein een zomer lang in De Haan heeft gewoond?

Een sneeuwwitte halfopen villa in cottagestijl in de Shakespearelaan in De Haan: dat is Villa Savoyarde, de plek waar niemand minder dan Albert Einstein van maart tot september 1933 thuis was. Een zomer lang flaneerde de bedenker van de relativiteitstheorie door de badstad vooraleer hij definitief naar de VS inscheepte om nooit meer naar Europa terug te keren.

Wilfried Saelens en Brigitte Hochs(-Baetens) zijn gebeten door het verblijf van Einstein in Villa Savoyarde en delen hun kennis graag met VRT NWS. Hij is oud-bibliothecaris van De Haan, zij groeide op in hotel Belle Vue waar de wetenschapper destijds geregeld langskwam én ze geeft geleide Einsteinwandelingen door het dorp.

(Op onderstaande kaart kan u inzoomen op de precieze locatie van Villa Savoyarde)

Dat Einstein in De Haan terechtkwam had veel (zoniet alles) te maken met de gebeurtenissen in zijn geboorteland Duitsland. Begin 1933 had Adolf Hitler de macht gegrepen in Berlijn en was het land in de ban van het nazisme terechtgekomen. Op dat moment verbleef Einstein in de VS. Toen hij enige tijd later met De Belgenland van de Red Star Line naar Europa terugvoer, besloot hij niet naar Berlijn te reizen, maar halt te houden in Antwerpen waar het schip aanmeerde. Hij was een Jood en hij vreesde het regime van meet af aan.

(Video: Hochs vertelt in "Duizend zonnen" van 3 juni 2005 over Einstein en Villa Savoyarde, hotel Belle Vue en restaurant Au Coeur Volant)

"Einstein kende ons land goed", zegt Saelens. "Hier woonde onder meer een oom van hem. Aangekomen in Antwerpen vond hij tijdelijk onderdak bij professor De Groodt in kasteel Cantecroy in Mortsel. Hij gaf aan dat hij een poosje in België wou blijven, maar dan liefst aan de kust. Mevrouw De Groodt kende De Haan goed, zij het als vakantieoord. Ze besloot een villa voor hem te huren waar hij met zijn echtgenote Elsa, zijn stiefdochter Margot en zijn secretaresse terechtkon. Zo verhuisde hij in het voorjaar van 1933 naar Villa Savoyarde."

Hoewel een villa in een mondaine badplaats als De Haan voor mensen uit gegoede kringen was weggelegd, was Villa Savoyarde volgens Saelens en Hochs een relatief bescheiden optrekje. "Het huis was vrij klein", zegt Saelens. "Later is het verbouwd en uitgebreid, maar op dat moment was het niet groot." 

Volgens Saelens was Einstein niet van plan zich definitief in België te vestigen. Tegelijk stond zijn besluit vast nooit nog naar Duitsland terug te keren. "Hij had een aanbod in de VS om daar les te gaan geven. Dat liep niet van een leien dakje want als Jood botste hij ook daar op flink wat tegenstand."

Hochs ziet dat anders. "Bij zijn aankomst in ons land reisde hij naar Brussel waar hij afstand deed van zijn Duits staatsburgerschap en waar hij zijn ontslag aan de universiteit van Berlijn indiende. Hij had inderdaad het plan opgevat om naar de VS te migreren, maar ik denk dat hij die zomer in De Haan nodig had om de knoop definitief door te hakken. In Berlijn had hij zijn leven en een mooi huis dat vreemd genoeg enorm aan De Haan doet denken. Ik geloof niet dat iemand dat zomaar opgeeft."

"Einstein was een graag geziene gast in De Haan", zegt Hochs. "Ik weet dat van mijn ouders die toen het hotel Belle Vue uitbaatten. Bijna elke dag maakte hij lange wandelingen door het dorp. In de late namiddag streek hij vaak neer op het terras van het hotel. Daar dronk hij koffie en at hij kramiek."

"Hij nam altijd dicht bij de ingang van het hotel plaats. Daar scheen de zon het langste. Mensen wisten algauw welke zijn tafel was en lieten die vrij. Hij was vriendelijk en charmant, maar hij zocht niet echt contact met anderen. Voor kinderen had hij wel al eens een lief woord over."

In De Haan kreeg Einstein bezoek van tal van hoge gasten. "Veel schrijvers, geleerden en kunstenaars kwamen langs", zegt Saelens. "Begin augustus kwam de Franse minister van Onderwijs Anatole de Monzie naar Oostende om kunstenaar James Ensor een onderscheiding te geven. Omdat hij toch in het land was, wou hij ook Einstein ontmoeten."

"Samen met Ensor zakte De Monzie af naar het restaurant Au Coeur Volant in De Haan. Daar wisten ze Einstein te overtuigen langs te komen. Het leverde beroemde foto's op van de mannen terwijl ze na de maaltijd porto nippen. Ensor is al ingedommeld, maar Einstein en De Monzie zijn in gesprek. Het waren allebei pacifisten, ze hadden elkaar waarschijnlijk veel te vertellen."

"Ik denk dat de communicatie tussen Einstein en Ensor minder vlot verliep door de taalbarrière", zegt Hochs. "Einstein zou Ensor ooit hebben gezegd: "Ik begrijp uw kleuren niet". Daarop zou de kunstenaar hebben geantwoord: "En ik begrijp uw wiskunde niet"."

Volgens Hochs kwam ook koningin Elisabeth geregeld langs in Villa Savoyarde. "Ze hadden elkaar al begin jaren 20 ontmoet tijdens de Solvayconferenties over chemie en fysica in Brussel. Sindsdien onderhielden ze een innige band met veel brieven en bezoekjes heen en weer. Einstein was opgegroeid in Beieren en ook de koningin was uit die deelstaat afkomstig. Bovendien speelden ze allebei viool."

"Ik hoorde ooit het verhaal van een oude timmerman die een venster in Villa Savoyarde moest herstellen. Toen hij in de gang kwam, zag hij tot zijn grote verbazing koningin Elisabeth verschijnen. Hij schrok zo hard dat hij zich in het toilet opsloot en wachtte tot hij de voetstappen hoorde verdwijnen."

Het lijkt dan wel alsof het verblijf van Einstein in De Haan een zorgeloze tijd was, onder de oppervlakte borrelde de dreiging van het nazisme en antisemitisme. "Agenten van de Staatsveiligheid bewaakten Einstein dag en nacht", zegt Saelens. "Vooral zijn vrouw Elsa drong daar op aan. Zelf was hij veel eigenzinniger en muisde hij er meer dan eens van onder."

Hochs bevestigt het verhaal van de bewakingsagenten. "Telkens hij op het terras van het hotel Belle Vue zat, waren ze in de buurt. Ze zaten discreet aan een van de tafeltjes rond hem."

(Video onder: Hochs vertelt in "Duizend zonnen" van 16 juli 2013 over Einstein en hotel Belle Vue)

"Toen Einstein in De Haan aankwam, stond de zomer voor de deur", zegt Saelens. "Net als vandaag, zakten destijds tal van Duitse toeristen naar onze kust af. Het gevaar bestond dat sommigen van hen nazisympathisanten waren en men wou geen risico nemen."

Dat Joodse wetenschappers wel degelijk gevaar liepen, bewijst het verhaal van Theodor Lessing. "Lessing was een Duitse filosoof en een Jood", zegt Hochs. "Hij was een vriend van Einstein en hij begreep niet dat hij in België verbleef omdat het hier altijd regent. Zelf koos hij voor Karlsbad in Tsjechië. Daar werd hij eind augustus 1933 vermoord."

Die moord was voor Einstein een van de signalen om De Haan en bij uitbreiding Europa te verlaten. "Ik denk dat het een combinatie van factoren was", zegt Saelens. "Hij kon eindelijk in de VS aan de slag en tegelijk werd de grond hem hier te heet onder de voeten. In september trok hij via Engeland naar de VS. Zijn vrouw Elsa reisde hem niet veel later achterna."

(Video onder: Saelens vertelt in "Vlaanderen vakantieland" van 27 mei 2006 over Einstein en Villa Savoyarde)

Sinds 2001 is Villa Savoyarde in handen van Alex Van den Winckel, een consultant uit Antwerpen. "Het huis was precies wat we zochten", vertelt hij aan VRT NWS. "Uiteraard is het fijn dat Einstein er nog heeft gewoond, maar dat is niet de reden waarom we het kochten. Binnenin herinnert niks nog aan zijn verblijf. De villa is in de loop der jaren grondig verbouwd en zelf hebben we ook renovatiewerkzaamheden uitgevoerd."

"Bij wijze van grap heb ik lang geleden de naam "Einstein" op de bel aangebracht, maar die is intussen verweerd. Wel heb ik opnieuw een herdenkingsplaat aan de gevel bevestigd. De vorige eigenaars waren Duitsers en zij hadden die weggehaald, waarschijnlijk omdat toeristen te veel vragen stelden. Ik vind het toch belangrijk dat mensen weten dat Einstein in de villa heeft gewoond."

In 2006 heeft De Haan een standbeeld van Einstein opgericht. Het toont de wetenschapper zittend op een bankje op de leeftijd die hij had toen hij er verbleef. Wie wil kan Einstein zelf achterna gaan met "In het spoor van Albert Einstein", een gratis wandeling die Hochs begeleidt. Die vindt plaats op 16 augustus en 15 september. Reserveren kan via toerisme@dehaan.be of 059 24 21 34.

Net vandaag is Kim Debrie van "Plage préférée" op Radio 2 met Hochs op stap gegaan in De Haan op zoek naar sporen van Einstein. Die reportage kan u hieronder herbeluisteren: