Migratietop: Ontpopt Kurz zich tot bruggenbouwer tussen Oost- en West-Europa?

Het wekt geen verbazing dat er onder Oostenrijks voorzitterschap een informele top plaatsvindt met als belangrijkste thema asiel en migratie. De Oostenrijkse kanselier Sebastian Kurz pleit al langer voor een strenger migratiebeleid en betere grensbewaking. Hij ontvouwde zijn plan voor de top van Salzburg in juni, toen er in West-Europa plots een sfeer van crisis en urgentie in de lucht hing rond het thema.

Dat had meer te maken met stevige politieke verklaringen en initiatieven dan met een objectieve toename van de migratie naar Europa. In vergelijking met de voorgaande jaren bleef het totaal aantal mensen dat de Middellandse Zee overstak aanzienlijk dalen.

De nieuwe Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini maakte er niettemin een punt van om de deuren van zijn land dicht te gooien. Hij zegde de hulporganisaties die migranten oppikten op zee ondubbelzinnig de wacht aan. Het reddingsschip Aquarius kreeg geen toelating meer om aan te meren in een Italiaanse haven en moest uitwijken naar de Spaanse stad Valencia. Het dagenlang ronddobberende schip, met meer dan 600 migranten en vluchtelingen aan boord, vestigde zo opnieuw de aandacht op de problematiek.

Ook in Duitsland voerde de minister van Binnenlandse Zaken de druk op. CSU-boegbeeld Horst Seehofer dreigde zelfs met een regeringscrisis als hij geen toelating kreeg om migranten en asielzoekers al meteen aan de Duitse grens tegen te houden en terug te sturen naar andere EU-landen. In eigen land opperde staatssecretaris Francken het idee om geen enkele asielaanvraag meer op Europese bodem toe te laten; alle aanvragen zouden in kampen buiten de EU moeten worden behandeld. Het zogenaamd 'Australische model' werd geciteerd en aangeprezen als bron van inspiratie. 

Om de angel uit de discussies te halen, zag de voorzitter van de Europese Raad, Donald Tusk, zich eind juni al genoodzaakt om de kwestie te bespreken op de EU-top in Brussel. Tusk suste de gemoederen met een plan voor 'ontschepingsplatformen': de EU zou onderzoeken of er opvang- en registratiecentra buiten de EU konden komen waar op zee opgepikte migranten en vluchtelingen aan land konden worden gezet, en waar de triage zou kunnen gebeuren tussen legitieme asielzoekers en economische migranten. De landen Tunesië en Egypte werden genoemd. Sindsdien is daar nog weinig van vernomen. De schaarse reacties op dat plan die vanuit Tunis of Caïro te noteren vielen, bulkten allerminst van enthousiasme. 

Drie maanden later zullen de Europese leiders in Salzburg die voorstellen voor (al dan niet gesloten) registratiecentra en ontschepingsplatformen opnieuw tegen het licht houden. Ze zullen ook de nieuwste cijfers en trends moeten bekijken in de migratiestromen naar Europa, want daarin zitten opvallende verschuivingen. 

- Of het uitsluitend aan de Italiaanse minister Salvini ligt dan wel aan een complex samenspel van factoren, is nog niet duidelijk. Feit is dat het aantal vluchtelingen en migranten dat in de loop van dit jaar (2018) in Italiaanse havens aan land gezet is, spectaculair gedaald is (met ongeveer 80%) in vergelijking met dezelfde periode (januari tot half september) vorig jaar. Behalve de weigering van Salvini om ngo-schepen toe te laten, speelt zeker ook het optreden van de Libische kustwacht een rol. Volgens een rapport van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR zijn dit jaar ongeveer 40 procent van de mensen die vanuit Libië vertrokken zijn, door die kustwacht onderschept en naar Libië teruggebracht. 

- De toestroom naar Spanje is daarentegen opvallend gestegen, tot intussen ca. 39.000. In vergelijking met dezelfde periode in 2017 is dat een verdubbeling. Daarbij zijn ook de duizenden gerekend die niet de zee oversteken, maar wel de grenshekken tussen Marokko en de Spaanse enclaves Ceuta en Melilla. Of Spanje nu de rekening betaalt voor het stringentere beleid van Italië   - of er dus werkelijk sprake is van een verschuiving van de migratiestromen -  valt moeilijk met zekerheid te zeggen. Het grote aantal Marokkanen dat nu in Spanje aankomt, lijkt zo'n snelle conclusie toch wat te nuanceren. 

- Ook opmerkelijk is de hernieuwde toename in de oostelijke Middellandse Zee. In vergelijking met dezelfde periode in 2017 zag Griekenland weer beduidend meer mensen de Egeïsche Zee oversteken, en bovendien ook de noordelijke landsgrens met Turkije. Over land en zee kwamen er dit jaar al bijna 35.000 migranten en vluchtelingen Griekenland binnen, een toename met zo'n 60 procent.

Het grootste en meest beruchte opvangkamp in Griekenland is dat van Moria, op het Egeïsche eiland Lesbos. Het kamp beschikt over faciliteiten om 3.100 mensen op te vangen, maar momenteel verblijven er meer dan negenduizend. Die overbevolking leidt tot ondermaats comfort, voedseltekorten en een gebrek aan medische zorg, maar vooral ook tot stress, spanningen en geweld. Artsen zonder Grenzen trekt deze week andermaal aan de alarmbel: de dokters vangen nu voortdurend signalen op van zelfmoordgedachten en -pogingen, en bij kinderen ook van zelfverminking. 

Je zou Moria kunnen beschouwen als een soort Europees opstapje naar het Australisch model: een offshore-afhandeling van opvang en asielprocedures.  Australië laat geen asielzoekers toe die met bootjes illegaal proberen binnen te komen; ze worden onderschept en naar het eiland Nauru gebracht, met wie de Australische regering een overeenkomst heeft gesloten. Daar wordt hun asielaanvraag door de Australische instanties beoordeeld. Zelfs wanneer ze als vluchteling erkend worden, laat Australië hen nog niet toe tot het eigen grondgebied. Op die manier wil de Australische overheid de illegale oversteek consequent ontmoedigen. Resultaat: voor een paar duizend mensen is Nauru intussen de facto een soort gevangenis geworden, van waaruit ze nog uiterst moeilijk wegraken. 

Ook de Egeïsche eilanden zijn de facto een gevangenis geworden voor duizenden migranten en vluchtelingen. Want sinds de deal van de EU met Turkije in maart 2016 mogen nieuw aangekomen migranten niet meer van die eilanden af zolang hun asielprocedure nog loopt. En die procedure sleept meestal maanden of jaren aan. Het was de bedoeling om op de eilanden  - in de zogenaamde 'hotspots' -  een snelle afhandeling en triage te realiseren, gevolgd door een efficiënt terugstuurbeleid naar Turkije, maar in de praktijk werkt het niet zo. Moria zou voor de EU-leiders een waarschuwing moeten zijn, wanneer ze theoretische plannen maken voor ontschepingsplatforms of registratiecentra in Noord-Afrika of in de Balkan. 

Ook de Europese Commissie probeert een antwoord te bieden op de politieke nervositeit en de publieke zorgen omtrent de migratiestromen naar Europa. Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker wil tegen 2020 al 10.000 agenten van de Europese kust- en grenswacht kunnen ontplooien, betaald met Europees geld. 

Een dergelijke forse uitbreiding van de grensbewaking lijkt tegemoet te komen aan de pleitbezorgers van een strenger migratiebeleid en van gesloten grenzen. Toch werd het voorstel intussen al gehekeld en afgekraakt door de Hongaarse premier Viktor Orbán en door andere Oost-Europese landen. Zij beschouwen hun grensbewaking als een zaak van absolute soevereiniteit, en weigeren die uit handen te geven aan een Europees agentschap. Orbán had het zelfs over Europese 'huurlingen' die naar Hongarijes grenzen zouden worden gestuurd. 

Die discussie zal in Salzburg zeker op tafel komen. Mogelijk valt een compromis uit te werken, waarbij Europa Hongaarse grenswachters betaalt in Europese loondienst. Anders dreigt de harde nationalistische opstelling van Orbán - ironisch genoeg - de versterking van de grensbewaking juist tegen te werken. 

Het ziet er niet naar uit dat Orbán in dit debat moet rekenen op de steun van de Oostenrijkse kanselier Kurz. Ook al leek het er soms op dat Kurz ideologisch de kant uit neigde van de Hongaren, op dit punt spreekt hij duidelijk zijn steun uit voor de Commissie. 

Er zijn wel meer twistappels die voor onenigheid zorgen binnen het kamp van de hardliners in het Europese migratiedebat. Met name de verplaatsingen van migranten binnen de Unie (de 'secundaire' migranten) zorgen geregeld voor wrevel tussen buurlanden  - bijvoorbeeld tussen Duitsland en Oostenrijk of tussen Oostenrijk en Italië. 

De Dublin-regels zeggen dat je een migrant of asielzoeker die eerder al in een andere lidstaat geregistreerd werd naar dat land mag terugsturen. Alleen is dat praktisch omslachtig, moeilijk en duur  - zeker als die migrant al meerdere landen is opgeschoten. Italië verzet zich ook steeds meer tegen die regels en dringt aan op een faire spreiding binnen Europa.

Bovendien komt Dublin niet echt tegemoet aan de zorgen van een deelstaat als Beieren. Het is in Beieren dat migranten de Oostenrijks-Duitse grens oversteken. Minister Seehofer (zelf een boegbeeld van de Beierse CSU) wou hen voortaan stante pede die grens weer overjagen, maar daarin is kanselier Angela Merkel hem niet gevolgd. Uiteindelijk kwam er een compromis uit de bus: er komen (aan Duitse kant) transitcentra  vanwaar de migranten kunnen worden teruggestuurd  - niet naar Oostenrijk, wel naar de landen waar ze Europa zijn binnengekomen.  Hoe dan ook zal ook die taaie kwestie van de Dublin-regels in Salzburg ter sprake komen.  

Met die secundaire bewegingen raken we meteen het probleem waar België de jongste tijd het hardst mee worstelt: de transitmigratie. Het is goed om te bedenken dat er niets nieuws onder de zon is. De voorbije jaren hebben meerdere Europese landen gelijkaardige fenomenen gezien: tijdelijke (of minder tijdelijke) concentraties van migranten-op-doorreis. De haven van Piraeus, het Grieks-Macedonische grensgebied, het Italiaanse Ventimiglia of de havens van Calais of Zeebrugge: allemaal werden het informeel gegroeide en behoorlijk anarchistisch ogende hubs voor honderden of duizenden migranten die een andere eindbestemming in hun hoofd hadden, maar die tijdelijk of voor goed strop kwamen te zitten. 

Door zijn geografische ligging, dicht bij Groot-Brittannië (de gedroomde eindbestemming voor menig migrant), trekt ook ons land nu die concentraties aan: het Brusselse Noordstation, het Maximiliaanpark, de snelwegparkings. Het hoeft uiteraard niet te verbazen dat de overheid de ene na de andere plek probeert af te sluiten of controleren. Toch valt te verwachten dat het telkens weer zal neerkomen op een verplaatsing van het fenomeen. De smokkelnetwerken zijn creatief en flexibel, en ook zonder criminele smokkelaars tonen migranten zich vindingrijk en ondernemend. 

Ook de transitmigranten zijn geen Belgisch, maar Europees probleem. Zonder goede afspraken, een vlotte samenwerking en snelle en soepele terugstuurprocedures valt het verschijnsel nauwelijks te controleren. Maar zonder Europese solidariteit en een daadwerkelijke spreiding zullen de landen van aankomst - Italië, Griekenland, Spanje - steeds minder geneigd zijn om de Dublin-afspraken na te komen of soepel toe te passen.

In hun ijver om migratie een halt toe te roepen, werken Europese lidstaten elkaar geregeld tegen. Ook als ze ideologisch op dezelfde lijn zitten, spelen ze de heetste aardappels toch liever door. Daar komt de breuklijn tussen Oost- en West-Europa bovenop. 

Of Salzburg op dat vlak een trendbreuk zal inluiden, valt ten zeerste te  betwijfelen. Misschien is gastheer Sebastian Kurz wel de geknipte man om vaart te krijgen in het debat. De jonge kanselier ziet zichzelf, en Oostenrijk, graag als bruggenbouwer tussen West- en Oost-Europa. Hij geniet bovendien het respect van hardliners als Orbán of Salvini. Tegelijk lijkt Kurz nu, anders dan Orbán, duidelijker gewonnen voor een echte Europese aanpak. 

Formele beslissingen worden op een informele top niet genomen. Misschien weet Kurz, in muziekstad Salzburg, de Europese violen al iets meer gelijk te stemmen.