Ex-Sovjetleider Michail Gorbatsjov brengt zijn politiek testament uit. Dit staat erin

Het gaat niet goed met de gezondheid van de vroegere Sovjetleider Michail Gorbatsjov (88). In juni werd bekend dat hij in het ziekenhuis was opgenomen. "Ik ben in het ziekenhuis, al een langere periode", liet Gorbatsjov zelf weten. Waarom hij was opgenomen, werd niet bekendgemaakt. Maar in augustus ging zijn gezondheidstoestand blijkbaar plots achteruit. In de Russische pers verschenen verontrustende berichten dat hij in kritieke toestand was, iets wat door zijn omgeving overigens meteen werd ontkend.

Een aantal interviews begin september, ook met VRT NWS, werden afgezegd door zijn omgeving. Die interviews hadden de lancering van zijn boek "Wat er op het spel staat" luister moeten bijzetten. In dat boek reflecteert Gorbatsjov over de huidige internationale spanningen en geeft hij daar zijn visie over, vertrekkend van zijn ervaring bij de beëindiging van de Koude Oorlog, 30 jaar geleden. Door zijn slechte gezondheid zou het wel eens zijn testament voor de wereld kunnen worden.

Gorbatsjovs laatste publieke ontmoeting was op 20 augustus met de minister van Buitenlandse Zaken van Malta. Die kwam hem uitnodigen voor een herdenkingsceremonie begin december. Op 2 december 1989 ontmoette Gorbatsjov daar de Amerikaanse president George Bush op een Sovjetcruiseschip, Maksim Gorki, dat in de haven voor anker lag. De top had moeten doorgaan op open zee, aan boord van marineschepen, maar het weer was te slecht.

De top is de geschiedenis ingegaan als het formele einde van de Koude Oorlog. De Berlijnse muur was gevallen, en in de Sovjet-satellietstaten in Europa vielen een voor een de communistische regimes. In een nawoord schrijft Gorbatsjov: "Deze top was echt een van de keerpunten voor de ontwikkeling van historische gebeurtenissen. In Malta verkondigden de president van de Verenigde Staten en ik dat onze landen elkaar niet meer als vijanden beschouwden en klaar waren om samen te werken en, in de toekomst, een partnerschap uit te bouwen.’

(Lees verder onder de foto)

In zijn nawoord maakt Gorbatsjov ook duidelijk waarom hij dit boek nu geschreven heeft: "Het belangrijkste vandaag is niet toe te laten dat wordt vernietigd wat in die jaren is verwezenlijkt. Daarom heb ik dit boek geschreven." Het is een rode draad in heel zijn boek. Gorbatsjov kijkt met grote ongerustheid naar de huidige spanningen tussen Rusland en het Westen en ziet dat als een bedreiging van zijn grootste verwezenlijking, de vreedzame beëindiging van de Koude Oorlog.  

Hij laat niet na om zijn eigen rol daarin te benadrukken. De begrippen "perestrojka" (hervorming) en "glasnost" (openheid) vallen geregeld. Het motto van de perestrojka was volgens hem: "Zo kunnen we niet verder leven". En dat motto werd volgens Gorbatsjov ook toegepast op de internationale situatie in de tweede helft van de jaren tachtig. De wapenwedloop was met de plaatsing van nucleaire middellangeafstandsraketten op een gevaarlijk punt beland. De waarschuwingstijd was daarmee aanzienlijk verkort wat de kans op ongelukken deed toenemen.

"De uitweg uit die vicieuze cirkel werd gevonden toen, in de tweede helft van de jaren tachtig, de hoogste politieke leiders van zowel de USSR als de VS tot de conclusie kwamen dat ze zo niet tot in de eeuwigheid door konden gaan", schrijft Gorbatsjov. Hij doet er alles aan om te benadrukken dat op dat moment de Sovjet-Unie en de VS op hetzelfde niveau stonden en gelijkwaardige partners waren: "Het beëindigen van de Koude Oorlog was onze gezamenlijke overwinning, bereikt door dialoog en overleg."

(Lees verder onder de foto)

Dat de Sovjet-Unie op de knieën zat door jarenlang uitgestelde noodzakelijke hervormingen en de wapenwedloop economisch niet aankon, lees je niet bij Gorbatsjov. Hij wijst die analyse af en verwijt het Westen dat het einde van de Koude Oorlog en de ontbinding van de Sovjet-Unie is gebruikt om de eigen dominantie in de wereld te verantwoorden: "Het Westen maakte melding van zijn "overwinning in de Koude Oorlog"… En de conclusie die daaruit werd getrokken: we moeten onze militaire macht nog verder uitbreiden, onze wil doordrammen, een unipolaire wereld, een Amerikaans imperium creëren."

Gorbatsjov komt in zijn houding over het Amerikaanse optreden in de wereld dicht in de buurt van de scherpe kritiek die de Russische president Poetin uitte tijdens de Veiligheidsconferentie in München in 2007, namelijk dat de VS denkt dat het zich alles kan veroorloven en daarvoor geen verantwoording moet afleggen omdat het zich verheven voelt boven de andere landen. "Het huidige stadium in de politiek van de VS is een triomf voor diegenen die ervan overtuigd zijn dat geweld, druk en een eenzijdige benadering, Amerika toestaan zich boven anderen te plaatsen in de wereldpolitiek", schrijft de vroegere Sovjetleider.

Volgens Gorbatsjov heeft die Amerikaanse politiek van dominantie geleid tot een opeenstapeling van vergissingen, zowel in het Nabije Oosten als in het Middellandse Zeegebied als in Joegoslavië en Oekraïne. Hij is duidelijk diep ontgoocheld: "En dat op het continent waar beide wereldoorlogen zijn begonnen! Dat is onvergeeflijk. Het is de grootste mislukking in de Europese politiek en de wereldpolitiek."

Amerika en Europa hadden dit na het einde van de Koude Oorlog volgens Gorbatsjov kunnen vermijden door een samenwerking met Rusland uit te bouwen, zoals het voorzien was in het Handvest van Parijs voor een Nieuw Europa dat in november 1990 werd ondertekend door alle Europese landen plus de VS, Canada en de Sovjet-Unie: "Gelijkwaardige veiligheid voor iedereen. Ja, vooral dat. Zonder dat is al het andere niet mogelijk."

En hij laat niet na te vermelden dat Rusland zijn deel van de bijdrage aan die gezamenlijke veiligheid heeft geleverd door 30 jaar geleden niet tussenbeide te komen in de verschillende anticommunistische revoluties in Centraal- en Oost-Europa: "Toen in de DDR en in de landen in Midden- en Oost-Europa mensen de straat op gingen om hun vrijheid op te eisen, verliet geen enkele van de honderdduizenden Sovjetmilitairen die zich op het grondgebied van die landen bevonden, de kazerne. De Sovjet-Unie heeft de inwoners niet belemmerd in hun keuze. Er vond in Europa een unieke revolutie plaats, zonder bloedvergieten."

Gorbatsjov stelt evenwel geen vragen bij de naleving van dat Handvest van Parijs door Rusland, onder meer in Oekraïne. In het Handvest werd immers ook afgesproken dat de ondertekenaars voor territoriale disputen geen militaire macht zouden aanwenden, dat ze de economische en politieke keuzes van landen zouden eerbiedigen. Gorbatsjov levert geen woord van kritiek over het Russische optreden na de Maidancrisis, zoals de annexatie van de Krim en de Russische inmenging in Oost-Oekraïne. 

Integendeel, hij legt de verantwoordelijkheid voor die hele crisis volledig bij het Westen, en meer bepaald bij de Europese Unie die in zijn onderhandelingen over een nauw samenwerkingsakkoord met het land, Rusland er niet bij wou betrekken. "Was het echt niet duidelijk dat zo’n akkoord direct effect zou hebben op de belangen van Rusland? Dit had aan de onderhandelingstafel besproken moeten worden, met Rusland als volwaardige deelnemer… Maar wat voor onderhandelingen er ook gevoerd werden, Rusland werd niet geconsulteerd. We stonden voor een voldongen feit. En het resultaat is bekend."

Veel waarnemers zullen Gorbatsjov bijtreden dat het Oekraïne-dossier door de EU niet echt verstandig is aangepakt, maar hij sluit zijn ogen voor de obstructiepolitiek die Rusland op het laatste moment in gang zette toen de onderhandelingen eigenlijk al afgerond waren. Daardoor maakte toenmalig president Janoekovitsj een bocht van 180 graden die hem door de Oekraïners niet in dank werd afgenomen, met het bekende gevolg. 

Het typeert een beetje dit boek. Gorbatsjov leest de geschiedenis niet als een voormalige leider die met enige afstand en enige vorm van zelfkritiek naar het verleden kijkt. Het is ook jammer dat hij niet wat meer uit de biecht praat en zo een inzicht biedt op wat er achter de schermen gebeurde in die woelige jaren toen hij Sovjetleider was.

Gorbatsjov heeft duidelijk ook behoefte om zijn eigen daden te verdedigen. Hij is in zijn eigen land niet geliefd omdat veel Russen hem verantwoordelijk achten voor de ontbinding van de Sovjet-Unie en de chaos die daardoor ontstond in de jaren negentig. Met dit boek probeert hij zijn versie van de feiten te geven en zijn beslissingen te verantwoorden. 

De ontbinding van de Sovjet-Unie is niet zijn fout, maar die van Boris Jeltsin: "Ik geloof nog steeds dat de integriteit van het land bewaard had kunnen worden, dat een nieuwe Unie in het belang van iedereen was geweest. Maar de coup verzwakte mijn positie. En het leiderschap van de grootste republiek binnen de USSR – Rusland, met Boris Jeltsin aan het hoofd – koos voor desintegratie. Het land viel uiteen en stortte ineen."

Dat er in Litouwen en Letland in januari 1991 respectievelijk 14 en 5 doden vielen toen ordestrijdkrachten gestuurd door Moskou de opstand probeerden onder controle te krijgen, laat Gorbatsjov onvermeld ook al droeg hij daar als Sovjetleider de politieke verantwoordelijkheid voor. Dat optreden deed voor de Balten, toen nog Sovjetdeelstaten, definitief de deur dicht. Ze wilden alleen nog maar praten over onafhankelijkheid. Het was het begin van het einde van de Sovjet-Unie.

Dat hij de communistische bondgenoten  in Centraal- en Oost-Europa zomaar in de handen van het Westen heeft laten vallen, is ook niet waar, schrijft Gorbatsjov. "In Rusland beschuldigt men mij er nog steeds van dat ik "Oost-Europa heb weggegeven". Dan antwoord ik: "Weggegeven, aan wie? Polen aan de Polen, Hongarije aan de Hongaren, Tsjecho-Slowakije aan de Tsjechen en Slowaken". En nog altijd ben ik ervan overtuigd dat we toen de juiste keuze hebben gemaakt."

Het boek van Gorbatsjov is opmerkelijk actueel. Hij schrijft over de betogingen van de klimaatjongeren, de goede uitslag van de groenen in de Europese verkiezingen – iets wat hem hoopvol stemt -, en over de opkomst van het populisme – iets waar hij begrip voor heeft als laatste uitlaatklep van mensen die ontevreden zijn over de richting waarin het beleid gaat. Het gaat weinig over Rusland, nochtans naar eigen zeggen het enige land waarin hij zich kan voorstellen te leven. 

Als hij dan toch over Rusland schrijft, blijft hij opmerkelijk vriendelijk voor Vladimir Poetin. Meer nog, hij toont begrip voor de autoritaire trekjes van de huidige Russische president omdat er na de chaotische jaren negentig gewoon geen andere mogelijkheid was: "Ik kan me niet voorstellen hoe we onder deze omstandigheden volgens een "democratische handleiding" een uitweg hadden kunnen vinden uit deze bijna catastrofale situatie. Daarvoor was simpelweg geen tijd."

"De president moest verregaande maatregelen nemen… In die jaren werd mij vaak gevraagd wat ik vond van die autoritaire elementen in de maatregelen die de autoriteiten namen. Ik zag ze wel, maar ik vond dat ik het beleid van de president niet uitsluitend aan dit criterium kon toetsen. We moeten de omstandigheden zien waarin hij moest handelen. En als het doel voorwaarden scheppen is voor een sterke moderne democratie, dan ben ik bereid de president te steunen, ook al ben ik het niet eens met zijn afzonderlijke stappen en beslissingen.’"

Gorbatsjov verwoordt hier een mening die je vaak in Rusland hoort. Maar dat hij dit nu zelf zo schrijft, is misschien – zeker voor een westerse lezer die Rusland niet zo goed zou kennen – wel de opmerkelijkste en meest controversiële passage in zijn boek. De man die de democratisering in de Sovjet-Unie in gang zette, steunt een beleid waarbij die democratisering deels werd teruggedraaid.

(Lees verder onder de foto)

Maar Gorbatsjov ziet ook wel dat het anders moet in Rusland. Hij is het duidelijk niet eens met de terugkeer van Poetin in 2012 na het interregnum van Medvedev. De constante vernieuwing van de macht vindt hij noodzakelijk. Ook pleit hij voor grote hervormingen in de economie, een soort perestrojka van de 21e eeuw, om de economie sneller te laten groeien en ervoor te zorgen dat de resultaten daarvan voor iedereen voelbaar zijn.

Hoe controversieel Gorbatsjov in eigen land ook is, hij blijft een van de grote figuren van de vorige eeuw. Hij merkt terecht op dat hij tijdens de revoluties in 1989 een andere beslissing had kunnen nemen: de Sovjetmilitairen in de DDR en de andere communistische bondgenoten wél inzetten. Dan zouden de opstanden in de herfst van 1989 een heel andere betekenis hebben gekregen. Ze zouden uitgedraaid zijn op veel bloedvergieten, net zoals dat eerder in Tsjechoslowakije en Hongarije was gebeurd waar Gorbatsjovs voorgangers minder scrupules hadden. In datzelfde cruciale jaar, 1989, kozen de communistische Chinese leiders voor een aanpak van de harde hand tegen het Tiananmenprotest, met het bekende gevolg. 

Het pleit voor Gorbatsjov dat hij dat voorbeeld niet heeft gevolgd. En dat geeft hem ook voldoende autoriteit om de hedendaagse wereldleiders met de vinger te wijzen. Volgens hem moeten de onenigheden aan de onderhandelingstafel worden opgelost. En als politici zeggen dat zoiets veel te moeilijk is, heeft hij daar een eenvoudig antwoord op: "Dertig jaar geleden was alles nog veel moeilijker. En veel gevaarlijker… Het probleem leek onoplosbaar, maar we hebben het opgelost." En hij geeft de wereldleiders nog een wijze raad mee: "Als we toen onze aandacht geconcentreerd hadden op het zoeken naar verschillen in plaats van te proberen elkaar tegemoet te komen, dan was de Brandenburger Tor vandaag de dag nog steeds afgesloten geweest."

De officiële, wereldwijde release van het boek van Gorbatsjov, "Wat er op het spel staat", is maandag 23 september. In België wordt het boek uitgeven door Uitgeverij Lannoo.