Theater of pure strategie? Waarom politieke onderhandelingen telkens weer nachtwerk zijn

Twee jaar geleden, in september 2020, had de vorming van een federale regering ook wat nachtelijke uren achter de kiezen.

Het verloopt zelden of nooit anders als het echt gaat om de politieke knikkers, die observatie had u ongetwijfeld ook al gemaakt. Maar waarom toch? Waarom kan een onderhandeling niet gewoon tijdens iets menselijkere uren worden afgeklopt? 

"'s Nachts heb je een bepaalde dynamiek waarbij je zonder pottenkijkers kunt onderhandelen", legt politicoloog Dave Sinardet (VUB) uit. "Ga je op dat moment uit elkaar, dan beginnen sommigen weer na te denken of terug te krabbelen, of doet de achterban plots moeilijk. Daarom klinkt de redenering: we blijven nu samenzitten om die dynamiek niet te verliezen. 'Nu moeten we gewoon even doorduwen', hoor je dan."

Geen kranten, geen Twitter, dat helpt natuurlijk 's nachts. Afscheidnemend minister van Justitie Koen Geens (CD&V) verwoordde het een paar jaar geleden na zware begrotingsonderhandelingen als volgt op zijn blog: "De soms pijnlijke werkelijkheid is dat er voor moeilijke akkoorden (waarbij perslekken helaas wel onvermijdelijk lijken) een korte tijd is in de nacht, tussen het sluiten van de redacties om 24u, en de vroege ochtend, wanneer men die kranten - op papier of digitaal - kan lezen, rond een uur of 3 of 4. Een enkele keer kan men profiteren van het weekend, van een zaterdagavond tot maandagochtend. Maximaal 36 uur is het dan relatief windstil."

En dat de onderhandelaars zichzelf een deadline opleggen - de State of the Union, de beleidsverklaring van de premier, om 14.15 uur in de Kamer hier - speelt natuurlijk mee. "Dan probeer je klaar te geraken met een soort marathon", zegt Sinardet. 

Zulke deadlines zijn soms nodig, vindt hij. "Voor regerings­onderhandelingen lijden we hier in België echt wel aan chronische procrastinatie (uitstelgedrag, red.)." Professor Dirk Van Poucke (UGent), gespecialiseerd in onderhandelingstechnieken, ziet ook wel dat zo'n nakende deadline sommigen kan dwingen om knopen door te hakken, maar hij vindt het inhoudelijk "niet het beste idee". "Maar zoals ik zei: het behoort tot het ritueel."

Het is niet alleen een ritueel, sommige politici gebruiken het ook ongegeneerd als een onderhandelingstechniek. Voormalig premier Guy Verhofstadt (Open VLD) was zo'n notoire nachtraaf die inspeelde op de vermoeidheid van zijn tegenspelers. "Die plande bewust nachtelijke vergaderingen in", vertelt Sinardet. "Ook Louis Michel (MR) kon er goed tegen."

"Ik noem dat de techniek van de rituele marteling", legt Van Poucke uit. "Op het einde wordt de druk opgevoerd en wordt er lang gediscuteerd om de tegenpartij af te matten. Zodat die toegeeft om een einde te maken aan de foltering. In de politiek is de ene daar al beter tegen bestand dan de andere."

Over Johan Vande Lanotte is geweten dat die 's nachts soms extra technisch werd, om de anderen rond de tafel te testen. Voelde hij dat de anderen te moe waren om door te vragen, zag hij zijn kans schoon om dingen door te duwen. Of er is de anekdote over oud-minister Magda Aelvoet (Groen), die na een broodnodig dutje tijdens nachtelijke onderhandelingen plots voor voldongen feiten stond.

Het heeft ook iets heroïsch, dat nachtelijke doordoen, oppert Sinardet. En iets machistisch: "Zo van: 'kijk eens hoe weinig slaap ik nodig heb'. Tom Lanoye vergeleek het ooit met een heavymetalband, waarvan de gitarist zijn solo maar blijft rekken." Politici kunnen er op dat vlak wel wat van: "Churchill en Napoleon gingen er prat op dat ze maar 3 uur slaap nodig hadden, (oud-premier, red.) Paul Vanden Boeynants beweerde dat hij genoeg had aan powernaps van 1 minuut."

Wat nachten en weekendwerk zijn bovendien soms ook een handig middel om moeilijk onderhandelde akkoorden aanvaardbaar te maken voor de achterban, zeggen zowel Van Poucke als Sinardet. "We hebben hard gestreden en het onderste uit de kan gehaald", is dan het signaal. 

Dat is wel eens tot in het absurde toegepast, herinnert Van Poucke zich. "Er is het verhaal van sociale onderhandelaars die ooit redelijk vlot een akkoord bereikten, om 18u of 19u 's avonds. Maar om het aan de achterban te kunnen verkopen, zijn ze dan tot 2 uur 's nachts blijven zitten en pas dan naar buiten gekomen. Om maar te zeggen: nachtelijke onderhandelingen zijn soms ook gewoon deel van het publieke theater."

De hamvraag is of zulke onderhandelingsmarathons ook de kwaliteit van het geleverde werk ten goede komen. "Ik denk van niet", aldus Van Poucke, die wel aangeeft dat de politieke onderhandelaars intussen wat wijzer geworden zijn. "Heel veel is al voorbereid door werkgroepen, dus dat compenseert."

Ook Sinardet vindt dat er over die kwaliteit van nachtelijke akkoorden gerust kritische vragen kunnen worden gesteld. "Sommige akkoorden in ons land zijn inderdaad soms redelijk surrealistisch. Het akkoord over de samenvallende verkiezingen in 2011, dat kan geen mens nu nog uitleggen. Of die zwart-gele sjerp waarvoor Vlaamse burgemeesters mogen kiezen (een beslissing na de laatste Vlaamse regeringsonderhandelingen, red.): ook daarvan zou je kunnen denken dat dat een idee was tijdens een nachtelijke onderhandeling."

"Maar nee, ik denk eerlijk gezegd niet dat die dingen met slaapgebrek te maken hadden", countert hij zelf. "Ze maken gewoon intrinsiek deel uit van de politiek in ons land: die levert soms krankzinnige compromissen op."

U begrijpt het al: het zal niet de laatste keer geweest zijn dat er nachten en weekends lang gepalaverd moet worden om tot politieke akkoorden te komen. Sinardet voorspelde deze situatie een jaar geleden al.

Van Poucke: "Die onderhandelingstijd lijkt inderdaad moeilijk samendrukbaar in ons land. Na een week al buitenkomen met de boodschap dat het niet lukt, dat kan niet. Eerst moet er duchtig gemasseerd worden. Ja, ik vind die rituelen ook maar niks. Dat is wat ik noem 'een ondermaats proces'."

Niet dat hij als expert in onderhandelingstechnieken een andere uitweg ziet. "Het is niet zo dat, als ik hen een betere manier van werken ga uitleggen, dat politieke ritueel plots gaat veranderen. Nee, dit is het vuur waar zij doorheen moeten. Het is part of the job."