Nobelprijs voor Fysica voor theoretische kosmologie en voor ontdekking exoplaneet rond ster die lijkt op onze zon

De helft van de prijs gaat naar de Amerikaan James Peebels, de Zwitsers Michel Mayor en Didier Queloz delen de andere helft. De prijs bedraagt 900.000 Zweedse kronen, bijna 830.000 euro. 

Mayor en Queloz zochten in ons sterrenstelsel, de Melkweg, naar planeten. In 1995 ontdekten zij de eerste exoplaneet - een planeet buiten ons zonnestelsel - die een baan heeft rond een 'normale' ster, een ster die op onze zon lijkt. De planeet daarentegen leek helemaal niet op de aarde: ze was zo groot als Jupiter, een jaar op de planeet duurde iets langer dan vier  aardedagen, en de temperatuur liep op tot wel 1.000 graden, de ster is 51 Pegasi, en de planeet werd 51 Pegasi b genoemd. 

Volgens het Nobelprijscomité hebben ze daarmee ons beeld van de plaats van de aarde in het universum fundamenteel veranderd en een revolutie ontketend in de astronomie. Sindsdien zijn er meer dan 4.000 exoplaneten ontdekt in de Melkweg en er worden nog steeds nieuwe, vreemde werelden ontdekt, en die vertonen een enorm uiteenlopend gamma van verschillende groottes, vormen en omloopbanen. 

James Peebles heeft met zijn theoretisch kader, waaraan hij sinds het midden van de jaren 60 twintig jaar gewerkt heeft, de basis gelegd van ons huidig begrip over de geschiedenis van het heelal, van de big bang tot vandaag. Hij heeft in grote mate bijgedragen aan het omvormen van de kosmologie van een zeer speculatief onderzoeksgebied tot een exacte wetenschap.

Op basis van theoretische berekeningen stelde Peebles, naast andere kosmologen, dat er zoiets moest bestaan als de kosmische achtergrondstraling, alomtegenwoordige radiostraling die het overblijfsel is van het eerste licht in het universum, en welke kenmerken die straling zou hebben. Toen twee Amerikaanse radio-astronomen een vervelende ruis opmerkten waar ze maar niet vanaf geraakten, bleek die overeen te stemmen met de kosmische achtergrondstraling, een ontdekking waarvoor ze de Nobelprijs kregen. 

Peebles voospelde ook dat er minuscule temperatuursverschillen moesten bestaan in de achtergrondstraling, die informatie bevatten over hoeveel materie er gecreeerd werd in de oerknal en dat bleek te kloppen. 

Peebles heeft ook gewerkt rond donkere materie en hij stelde dat de in ongenade gevallen kosmologische constante van Einstein donkere energie zou kunnen zijn, iets wat 14 jaar later bevestigd werd door de ontdekking van de versnellende expansie van het heelal. 

 Verder bestudeerde hij de vorming van structuren - sterrenstelses, clusters van sterrenstelsels en grotere structuren - en de doorslaggevende rol die het vrijkomen van het eerste licht daarbij gespeeld heeft. Daarnaast hield hij zich ook bezig met oerknal-nucleosynthese - het ontstaan van andere atoomkernen dan die van de lichtste isotoop van waterstof, in de eerste 10 seconden tot 20 minuten na de big bang. 

Peebles sprak telefonisch tot de persconferentie waar de laureaten bekendgemaakt werden en hij had goede raad voor jonge mensen die een wetenschappelijke carrière overwegen. "Mijn advies aan jonge mensen die zich begeven op het pad van de wetenschap is dat je het zou moeten doen uit liefde voor de wetenschap. Je zou moeten beginnen met wetenschap omdat je er gefascineerd door bent."

Philip James 'Jim' Edwin Peebles werd in 1935 geboren in Winnipeg in Canada. Hij behaalde zijn bachelor aan de University of Minnetoba in Canada, en trok in 1958 naar de prestigieuze Princeton University in New Jersey.  Daar behaalde hij zijn doctoraat en hij bleef gedurende zijn hele carrière in Princeton. Momenteel is hij er de Albert Einstein Professor Emeritus. Hij wordt algemeen beschouwd als een van de belangrijkste theoretische kosmologen uit de periode sinds de jaren 70.

Michel G.E. Mayor werd geboren in Lausanne in 1942. Hij behaalde een master in de natuurkunde aan de Universite de Lausanne en doctoreerde in de astronomie aan het Observatoire de Genève. In 2007 ging hij formeel met emiritaat, maar hij blijft actief als onderzoeker bij het Observatoire. Dat observatorium werkt onder meer met TRAPPIST, een telescoop  in het noorden van Chili die gespecialiseerd is in het observeren van kometen en exoplaneten. Het Observatoire de Genève werkt daarvoor samen met de KU Leuven, waarvan Mayor in 2001 een eredoctoraat kreeg.

Didier Queloz werd in 1966 geboren. Als doctoraatsstudent aan de Université de Genève ontdekte hij in 1995 samen met zijn promotor Mayor de eerste exoplaneet rond een ster uit de hoofdreeks, een 'normale' ster.  Sindsdien heeft hij nog veel exoplaneten ontdekt, zowel als onderzoeker aan de Geneefse universiteit als in de Astrophysics Group van het Cavendish Laboratory van de University of Cambridge. Hij ontwikkelde samen met Major nieuwe astronomische instrumenten en experimentele technieken voor het waarnemen van exoplaneten.

Herbekijk: wetenschapsjournalist Koen Wauters over de Nobelprijswinnaar in "Het Journaal"