1 jaar na Marrakech heeft het Migratiepact geen merkbaar verschil gemaakt: niet méér migranten en ook niet minder

De tegenstanders vreesden dat het Migratiepact een sterk juridisch wapen zou worden in de handen van advocaten en rechters die migranten en asielzoekers vrij baan willen geven. Eén jaar is niet lang om te evalueren of dat ook gebeurd is, maar voorlopig lijkt die vrees ongegrond.

We vroegen het na bij de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen, waar beslissingen over asiel of over verblijfsrecht in België kunnen worden aangevochten. Een oefening waarbij de computer naar trefwoorden zocht in de arresten van de Raad leverde geen enkele hit op: nergens, in geen enkel geschil of arrest, werd het Migratiepact als juridisch argument ingeroepen. Een nog bredere zoektocht in de documenten van de Raad diepte slechts twee verwijzingen op: één naar een asielzoeker die zich had ingeschreven op een nieuwsbrief over het Migratiepact, en een andere in een verzoekschrift van een advocaat. 

Het verschil met pakweg het Verdrag van de Rechten van de Mens is overduidelijk. Dat trefwoord levert "duizenden" hits op, vernemen we bij de Raad. 

Wat staat er precies in het pact? En wat is de bedoeling ervan? Stijn Vercruysse vat het samen in deze korte video van 2 minuten (lees voort onder de video):

Of het Migratiepact in andere landen van de EU een rol is gaan spelen in juridische betwistingen over asiel en migratie valt moeilijk met absolute zekerheid te zeggen. Migratie-experte Marie De Somer van de denktank European Policy Centre is er in elk geval niet van op de hoogte. "Gezien de intensiteit van de tegenstand tegen het pact zouden we het allicht snel weten wanneer het pact werd ingeroepen in een rechtszaak om migranten of asielzoekers toe te laten."

Hoogleraar Internationaal Recht Jan Wouters is niet verbaasd dat er tot dusver geen berichten in die zin opduiken. In de tekst van het pact staat duidelijk vermeld dat het voor landen niet-bindend is, ook al hebben ze het onderschreven. "De niet-inroepbaarheid van het Migratiepact zit ingebakken in het pact", zegt hij. "Een rechter zal er zich waarschijnlijk wel voor hoeden om zulk argument te gebruiken."

Behalve naar de rechtszaken kunnen we ook kijken naar de statistieken en cijfers over migratie in het voorbije jaar. Dat is moeilijk, want de Europese cijfers raken pas met veel vertraging opgeteld en verwerkt. Eén cijfer dat goed en permanent wordt bijgehouden, is het aantal mensen die via de Middellandse Zee naar Europa komen zonder geldig visum of geldige verblijfspapieren, en die doorgaans na aankomst asiel aanvragen. 

Als we dat even bekijken, blijkt dat de toestroom verder afneemt. In 2019 (tot nu toe) telde de VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR ruim 115.000 aankomsten (in Spanje, Italië, Cyprus, Malta en Griekenland). In 2018 waren dat er nog ruim 141.000. Ook al krijgt Griekenland sinds de zomer weer te maken met een toename (wellicht gelinkt aan ontwikkelingen in Turkije en Syrië), voor het hele mediterrane gebied zet de daling van de laatste jaren zich duidelijk door.

De regio rond de Middellandse Zee is niet de enige toegangspoort tot Europa voor irreguliere migranten, maar wel de belangrijkste. Als het Migratiepact de grendels van Europa zou forceren, dan zou het daar te zien zijn.

Het Migratiepact kwam tot stand in de schoot van de Verenigde Naties. Het werd formeel aanvaard door de Algemene Vergadering van de VN in de vorm van een resolutie. 152 landen stemden voor (waaronder België), 5 landen stemden tegen (waaronder de VS), 12 landen onthielden zich en 24 bleven afwezig. 

De globale doelstelling van het pact is niet om méér of minder migratie te bevorderen, maar om migratie sterker te kanaliseren en volgens afspraken te laten verlopen. Daar zouden alle betrokken partijen beter van moeten worden: de migranten, de herkomstlanden en de bestemmingslanden. Het pact mikt, kortom, op betere en slimmere migratie. Om dat doel te bereiken, willen de VN de lidstaten ondersteunen. Daarvoor zetten ze een aantal structuren en procedures op, waarvan de uitrol nog lang niet klaar is. Dat betekent dat je tot dusver nog niet echt de vinger kan leggen op migratiestromen, kanalen of programma's die je rechtstreeks aan het Migratiepact kan linken. 

• Het United Nations Migration Network moet de draaischijf worden van projecten die het Migratiepact in de praktijk brengen. Het is het coördinatie-orgaan van verschillende VN-agentschappen en van de Internationale Organisatie voor Migratie.  
• Een startfonds van 25 miljoen dollar (22,6 miljoen euro) moet wat geld in het laatje brengen voor de financiering van de geplande programma's. 
• Er komt een evaluatiemoment (high level review forum) om de vier jaar; het eerste is gepland voor 2022.

Op die manier is het zwaartepunt van het Migratiepact verschoven van het politieke niveau en het forum van de Algemene Vergadering naar de meer technische aanpak van de agentschappen. Dat is een logische evolutie: eenmaal een verdrag of pact of intentieverklaring moet worden toegepast, wordt het allemaal praktischer en minder ideologisch. 

In dit geval is er nochtans wat meer aan de hand. De VN heeft aan het debat over het Migratiepact een beetje een kater overgehouden. Volgens professor en VN-watcher Jan Wouters heeft het er de schijn van dat VN-secretaris-generaal António Guterres er bewust voor gekozen heeft om het thema migratie uit politiek vaarwater te houden. Het werk mag nu bij voorkeur wat minder opvallend verlopen, in de coulissen van de VN-cenakels in Genève. 

Het valt trouwens op hoe de speciale VN-vertegenwoordiger voor migratie Louise Arbour van het toneel is verdwenen. Was zij vorig jaar, in de aanloop naar Marrakech, nog het strijdbare gezicht en internationale boegbeeld van het pact, dan leek ze zich in 2019 opmerkelijk op de vlakte te houden. Het is haar kabinetschef Jonathan Prentice die nu leiding geeft aan het Migration Network dat voor de opvolging van het pact instaat. De VN lijkt te opteren voor een strategie van minder praten en meer doen: hoe meer er over het Migratiepact gesproken wordt, hoe meer debat, weerstand en polarisatie de kop kan opsteken.   

Zo miniem de impact van het Migratiepact tot dusver is geweest op de reële migratiestromen, zo massief en bepalend was de invloed ervan op de beeldvorming rond migratie. Het pact heeft vooral in Europa de polarisatie rond het thema nieuwe brandstof gegeven, net toen de statistieken van de asielaanvragen en aankomsten in Europa via de Middellandse Zee naar beneden doken, tot op het laagste peil sinds de grote vluchtelingencrisis van 2015. 

Volgens Marie De Somer van het European Policy Centre heeft het debat ook de pogingen doorkruist van de (vorige) Europese Commissie om hervormingen door te duwen in het gemeenschappelijk asiel- en migratiebeleid. De Commissie had die klus graag geklaard voor de Europese verkiezingen van mei 2019. De opdracht was hoe dan ook aartsmoeilijk, want de lidstaten waren diep verdeeld over de problematiek. De polarisatie rond het Migratiepact maakte het allemaal nog moeilijker.

Het is de toenmalige Commissie niet gelukt. Het is nu wachten op nieuwe voorstellen van de (nieuwe) commissie Von der Leyen. Zo weegt het pact, één jaar na Marrakech, nog altijd op de besluitvorming in Europa.

Intussen wordt het asiel- en migratiebeleid in meerdere Europese lidstaten geleidelijk op een strengere leest geschoeid. De (permanente) vluchtelingenstatus wordt minder makkelijk toegekend, de tijdelijke bescherming wint veld. De voorwaarden en regels voor gezinshereniging worden aangescherpt. Ook een land als Zweden, in 2015 nog toonbeeld van ruimhartige gastvrijheid, zet stappen in die richting. 

Of dat alles te maken heeft met het debat dat door het Migratiepact is opgelaaid, valt moeilijk uit te maken. Ook zonder dat pact was die verstrenging er allicht gekomen. Maar het debat heeft de druk op de beleidsmakers nog opgevoerd. De marsrichting is nu  - simpel gezegd -  minder migratie, in plaats van betere of slimmere migratie. En dat was niet wat het pact op het oog had.