De serie "Chernobyl" toont grenzen van experten in coronatijden aan

In deze woelige coronatijden is de laatste dagen een andere grootschalige en globale ramp weer in het nieuws: de kernramp in Tsjernobyl. Alsof 2020 nog geen groter rampjaar kon worden, zijn de bossen in de exclusion zone daar op een ongeziene schaal aan het branden. Een lichtpuntje is evenwel dat Canvas-kijkers vanaf 15 april de zeer populaire HBO-serie "Chernobyl" eindelijk kunnen bekijken én dat Jan Balliauw zelf met een eigen reeks "In de ban van Tsjernobyl" komt. Wij, drie historici gespecialiseerd in kernenergie, analyseerden de serie en diens relevantie voor zowel het kernenergie- als het coronadebat. Hier is ons verdict:

25 meter onder de rotsige grond van Stockholm, in wat overblijft van Zwedens eerste nucleaire reactor, kijken we met een paar honderd man naar de finale van "Chernobyl". De aangrijpende muziek stopt, het scherm wordt zwart, en het publiek begint spontaan te applaudisseren. Onze filmavond die we hadden georganiseerd was een succes, maar daar hadden we enkel deze geweldige serie voor te bedanken. 

Wat we toen nog niet wisten, is dat HBO’s "Chernobyl" een van de populairste series ooit gemaakt zou worden. Waarom? Wegens de prachtige cinematografie? Ongetwijfeld. Maar er is meer aan de hand. De serie visualiseert een ramp die zelfs de beste fictie-auteur nooit had kunnen uitvinden. In die voorstelling krijgt de kijker belangrijke lessen aangereikt over hoe wij als mensen met technologie, en dan vooral kernenergie, omgaan. 

Een vraag die wij veel hebben gekregen is: is de serie wel realistisch? Craig Mazin, de schrijver van de serie, deed uitvoerig onderzoek naar de ramp. Zijn bibliografie is een goede staalkaart van de stand van het onderzoek over Tsjernobyl. Veel van de scenes zijn ook gebaseerd op echte getuigenissen.

Dat neemt niet weg dat "Chernobyl" een dramatisering is. Sommige personages, zoals Ulana Khomyuk, zijn verzonnen en fungeren als compilaties van verschillende echte historische actoren. De processcènes zijn ook niet echt gebeurd. Zowel Legasov en Shcherbina waren zelf niet aanwezig en ze gaven al helemaal geen heroïsche, waarheidonthullende speeches.

In tegenstelling tot veel andere historische fictie zijn de makers van "Chernobyl" zich wel degelijk bewust van hun dramatiseringen. Niet enkel in de begeleidende podcast, maar ook in de prachtige slotscene van de laatste aflevering wordt op een uitzonderlijk eerlijke en openlijke manier getoond hoe ze de geschiedenis vervormden.

Maar "Chernobyl" is tenslotte geen documentaire. De fundamentele vraag die we ons moeten stellen is eerder of "Chernobyl" de ramp correct voorstelt. Of beter: of de analyse en de boodschap van de makers correct zijn. Het antwoord is spijtig genoeg: ja. 

“De prijs van leugens:”, het is niet alleen de eerste als de laatste uitgesproken zin in de serie, maar vooral Craig Mazins verklaring voor Tsjernobyl. Wanneer mensen beginnen te liegen, wanneer transparantie ontbreekt, en wanneer het politieke systeem veiligheid in de weg staat, dan gebeuren er ongelukken.

Mazin heeft meerdere malen herhaald dat het niet zijn bedoeling was om een anti-Sovjetverhaal te vertellen. Evenmin om een anti-nucleair verhaal te vertellen. Toch wilde hij de menselijke context tonen waarin grote rampen zich voordoen. Het drama werd niet enkel veroorzaakt door falende technologie of individuele fouten. Het was vooral diepgeworteld in de maatschappelijke context en de technocratische cultuur van de Sovjet-Unie. 

Die boodschap is bijzonder belangrijk. Ze komt perfect overeen met de boodschap die historici van (nucleaire) technologie al jaren verkondigen: technologie is in eerste instantie gecreëerd door mensen en rampen dus ook. 

Op die manier geeft "Chernobyl" ons belangrijke lessen voor het kernenergiedebat, dat na de coronacrisis ongetwijfeld opnieuw zal losbarsten. Nucleaire risico’s beperken doe je dus niet enkel door zogenoemde "technofixes", waar de voorstanders van kernenergie vaak zo laaiend enthousiast over zijn. Een nieuw reactortype hier of een nieuwe veiligheidsprocedure daar zijn nooit voldoende om een kernramp te voorkomen. Als we een herhaling van Tsjernobyl willen vermijden, moeten we in eerste instantie kijken naar de mensen die de kerncentrales besturen, reguleren en organiseren en hoe ze zich gedragen. 

In het Belgische kernenergiedebat zijn die mensen nauwelijks aanwezig. Als we een geïnformeerde beslissing willen maken over de toekomst van kernenergie in ons land, met inbegrip van de verlenging van de levensduur van onze kerncentrales, moeten we ook kritische vragen durven te stellen bij de werking van organisaties zoals Engie-Electrabel en het FANC. Is er een voldoende veiligheidscultuur in ons land? Zijn de veiligheidsinspecties toereikend? En is er genoeg kritisch toezicht van de overheid? 

Voorstanders van kernenergie hebben de serie al stevig van kritiek gediend. Volgens hen worden de ramp en de gevaren van straling overgedramatiseerd en is Tsjernobyl een Sovjetramp die nergens anders kan gebeuren. Dergelijke minimaliserende argumenten zijn echter incorrect als je naar de tragische realiteit van Tsjernobyl kijkt. Recent onderzoek heeft aangetoond dat ook de ramp in Fukushima-Daiichi in 2011 niet door de tsunami zelf, dan wel door een gebrekkige organisatie en veiligheidscultuur in Japan veroorzaakt werd. 

In plaats van te minimaliseren, zou elke voorstander van kernenergie eigenlijk openlijk over de tragische gebeurtenissen in Tsjernobyl moeten kunnen praten. Kernrampen kunnen gebeuren en zijn ook gebeurd in andere landen, ook in het westen. Waarom? Omdat, opnieuw, kernrampen gecreëerd worden door mensen. Als kernenergie nog een toekomst heeft, wordt het voorkomen van ongelukken belangrijker dan ooit. Dat vereist echter wel dat nucleaire experten en beleidsmakers open en transparant zijn over hoe ze werken. Iets dat nog steeds niet altijd het geval is. 

Dat Canvas "Chernobyl" uitzendt te midden van de pandemie waar we ons nu in bevinden, maakt de serie alleen maar relevanter. Tsjernobyl was een ramp met een ongeziene globale impact. Bovendien is de macht van een kleine groep experten, die in de serie zo duidelijk wordt getoond, vandaag groter dan ooit. Er wordt om de haverklap verwezen naar wetenschappelijk objectieve feiten en modellen, maar de geschiedenis toont aan dat die objectiviteit zijn grenzen heeft. Zelfs in tijden van coronamaatregelen zijn het nog steeds mensen die aan het stuur zitten. Dat is een boodschap die zowel voor het kernenergie-debat als het coronadebat belangrijk is. 

"Chernobyl" is een serie die iedereen zou moeten kijken. Het toont ons de sterke connectie tussen mens en technologie en hoe die connectie in ons gezicht kan ontploffen (al dan niet letterlijk). Het is een serie die ons leert om niet dezelfde fouten als in 1986 te maken. Een wake-upcall die we in het huidige energiedebat nodig hebben. Over heel de wereld draaien momenteel 451 kerncentrales en 54 nieuwe zijn in aanbouw. Het verhaal van Tsjernobyl belangt iedereen aan.  

Bovendien kan de serie ons ook veel leren over de ramp die we nu meemaken. Terwijl u, kijkend naar de serie, huivert bij de miljoenen burgers die als "liquidators" naar Tsjernobyl worden gestuurd, werkten talloze gezondheidswerkers nu ook in de vuurlinie in zware en gevaarlijke omstandigheden. Terwijl de radioactieve wolk in de serie zich verspreidt over de wereld, doet het Covid-19-virus dat ook. En terwijl u kijkt naar Sovjet-bonzen die achter gesloten deuren beslissingen nemen over een massale evacuatie, klinken de kritische stemmen over hoe de coronamaatregelen worden genomen door een beperkte groep experten en politici steeds luider. 

Tsjernobyl is eigenlijk nog niet gedaan. Daarom moet u de serie zeker bekijken.