Permeke in Oostende: "Hij schildert de zee van binnenuit"

Nochtans is Permeke geen geboren Oostendenaar; zijn vader was uit West-Vlaanderen weggetrokken en Constant ziet het levenslicht in Antwerpen. Op zijn vijfde komt het gezin naar Oostende. Constant verlaat de stad om te studeren, leeft korte tijd in Sint-Martens-Latem, woont tijdens de Eerste Wereldoorlog in ballingschap in Groot-Brittannië en keert in 1919 terug naar Oostende, voor tien enorm vruchtbare jaren.    

Permeke kiest ervoor om te wonen en werken aan de oosteroever, bij de vuurtoren, tussen de vissers, zegt Els Vermeersch, curator van de expo "Over Permeke. Met de klankkleur van een basviool".

Van het mondaine Oostende - casino, renbaan, koninklijke gaanderijen - is aan die oostkant niet veel te merken. Het is een arme visserswijk. Waar nu, honderd jaar later, sjieke appartementen verrijzen.

"Als Permeke een wandeling op de dijk wil maken, dan moet hij de boot nemen," zegt Els Vermeersch. Dat is in die tijd een roeiboot met een "jolleman" aan de riemen. Op de tentoonstelling zijn verschillende schilderijen van kloeke jollemannen te zien, met sterke diagonale lijnen en veel beweging en spierkracht.

Constant Permeke maakt enorme houtkooltekeningen van vierkante vissers of een imponerende vissersvrouw met gekruiste armen. Het zijn geen portretten, zegt Els Vermeersch: "Hij komt los van het letterlijk portretteren en wil universele types afbeelden. Hij wil de visser tonen in zijn pure karakter, op een expressionistische manier. Kijk naar de handen. Handen in de zakken, handen in de zij, de kromgewerkte handen van de zeebonk waaraan een vinger ontbreekt."

Permeke geeft zijn ogen de kost op de kade of op zee en verwerkt dat later op zolder in zijn atelier. "Met de klankkleur van een basviool," schreef zijn vriend Karel van de Woestijne over hem. Els Vermeersch: "Hij vervormt de werkelijkheid om zijn eigen verhaal te vertellen." Of zoals hij zelf zei: "Ik schilder niet zoals ik zie, maar zoals ik meen gezien te hebben." 

Ja, de naam Permeke roept clichés op, geeft curator Els Vermeersch toe. "Maar het is niet allemaal donker, zwart of mistroostig. Als je goed kijkt zie je ontzettend veel kleur en nuances in zijn palet. Hoe het licht vanbinnen uit het schilderij komt! Permeke is ook zelf niet somber, maar een goedlachse familieman, vaderfiguur, boogschutter, iemand die graag onder de mensen kwam, een levensgenieter."  Met niettemin een scherp oog voor de armoe, de schamelheid van een visserskamer, waar één haring op de kale tafel komt.

Ook tijdgenoten komen aan bod. Toch is de stem van Permeke uniek, zegt Els Vermeersch: "Ensor en Spilliaert bekijken de zee vanaf de dijk; Permeke, die opgroeit op een woonboot, later zelf een boot koopt en vaak de zee opgaat met vissers, schildert de zee van binnenuit." Een mooi voorbeeld is het vroege werk "De baadster": de zee kolkt van licht en kleur rond het stipje van de zwemster. 

Drie kwart van de werken in Oostende komt uit privéverzamelingen. Permeke was en is ook internationaler dan je zou denken, stipt Els Vermeersch aan, "de kunst van Permeke stopte zeker niet aan de grens van Vlaanderen." In de catalogus is een optelsom gemaakt: bijna 1000 tentoonstellingen, 40 procent daarvan in het buitenland.  Zo toont het werk "De lastdrager" op de achterzijde zijn internationale paspoort, met vignetten van vroegere tentoonstellingen, van Beauvoorde tot Shanghai. 

De Permeke-expo is op de voorziene datum geopend, ondanks corona. Zomaar vanaf de dijk binnenwaaien gaat voorlopig niet. Bezoekers moeten reserveren; er kunnen acht mensen per kwartier binnen. Acteur Jan Decleir kruipt in de huid van Constant Permeke in de Erfgoedapp. Er is een speciale versie voor kinderen, en ook slechtzienden of slechthorenden komen aan hun trekken.

Hoe ziet de cultuurzomer er eigenlijk uit in Oostende? "Binnenkort maken de vijf professionele cultuurpartners  (De Grote Post, Theater aan Zee, Mu. ZEE, KAAP en kleinVerhaal) nieuwe initiatieven bekend, nu Theater aan Zee jammergenoeg niet kan doorgaan," zegt schepen van cultuur Bart Plasschaert (CD&V). Midden juli gaat ook het vernieuwde Ensorhuis weer open, een soort belevingscentrum in het woonhuis van Ensor. 

Hoog tijd dat er weer meer volk op de dijk flaneert of de oosteroever van Permeke gaat verkennen, hoopt Bart Plasschaert: "In het begin dachten we dat we overspoeld zouden worden en bedachten we manieren om mensen weg te houden van het strand. Ik denk dat we ze toch weer moeten lokken nu. Blijkbaar trekt men meer naar de Ardennen. Hier aan de kust waait het meer, dat is coronaproof en gezond," lacht de schepen.

Nog dit: ook de Venetiaanse Gaanderijen, waar de Permeke-expo te zien is, zijn ook een erfenis van koning Leopold II. De stad Oostende gaat zijn standbeeld niet weghalen, maar mogelijk komt er een "tegenbeeld".

"Je kan aan het beeld iets toevoegen of wegnemen om op die manier het getrapte verhaal beter te vertellen," vindt schepen Plasschaert. "Maar alles van Leopold II in Oostende verwijderen? Dat is 18 procent van het grondgebied. Het laatste wat we willen is daar appartementen op zetten."