Geen opkomstplicht meer en "rechtstreeks" verkozen burgemeester: dit verandert er bij de volgende lokale verkiezingen

De volgende lokale verkiezingen - in 2024 - zullen er helemaal anders uitzien. De Vlaamse regering heeft daarvoor een voorontwerp van decreet goedgekeurd op voorstel van minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers (Open VLD). "Het is de meest verregaande verandering in decennia in de werking van onze lokale democratie", klinkt het bij Somers. De hervorming van de lokale kiesregels is één van de speerpunten in het Vlaams regeerakkoord. 

U zal bij de komende gemeenteraads- en provincieverkiezingen niet meer verplicht zijn om naar de stembus te komen. "Politici zullen de burger eerst moeten overtuigen waarom stemmen belangrijk is en pas daarna uitleggen op wie men het best stemt", zegt Somers. "Burgers gaan in de toekomst stemmen omdat ze het belangrijk vinden en niet omdat ze verplicht worden."

Ook de manier waarop de burgemeester wordt aangeduid, verandert. De kandidaat met de meeste voorkeurstemmen in de grootste fractie van de coalitie, wordt vanaf 2024 automatisch burgemeester. Bovendien heeft de lijsttrekker van de grootste lijst vanaf de volgende verkiezingen veertien dagen lang een exclusief initiatiefrecht om een coalitie te vormen. De regering wil op die manier de partijpolitieke afspraken achter de schermen, waarbij bedisseld wordt wie burgemeester wordt of waarbij partijen met een voorakkoord de grootste lijst buitenspel zetten, aan banden leggen.

Daarnaast verdwijnt over vier jaar ook de invloed van de lijststem. Nu is het zo dat kandidaten met weinig voorkeurstemmen toch verkozen geraken, omdat ze een goede plaats op de lijst hadden. Dat gaat dan soms ten koste van kandidaten die op een lagere plaats stonden, maar wel meer stemmen haalden. Vanaf 2024 zullen alleen nog de voorkeurstemmen bepalend zijn.

Ook zal het niet meer mogelijk zijn om volmachten te ronselen van mensen die niet in staat zijn om te komen stemmen, bijvoorbeeld in woonzorgcentra. Een volmacht geven op basis van een attest - zoals een doktersbriefje - blijft mogelijk, maar de regering schrapt de verklaring op eer.

Tot slot gebeurt de installatie van de nieuwe gemeenteraad vanaf 2024 in december in plaats van in januari en voert de Vlaamse regering de constructieve motie van wantrouwen in op lokaal niveau. Dat laatste moet situaties van onbestuurbaarheid helpen oplossen, al zal ze niet ingediend kunnen worden in het eerste en het laatste jaar van de legislatuur.

Bekijk hier de reportage van "Het Journaal":

"Sinds de oprichting van mijn partij pleiten we voor meer rechtstreekse inspraak van de mensen en het terugdringen van de particratie", aldus Somers. "Dit is de meest verregaande verandering in decennia in de werking van onze lokale democratie."

Vanuit liberale hoek bestond de vraag om die verkiezingen te hervormen - en dan vooral de vraag om de burgemeester rechtstreeks te verkiezen - al langer. "Dit model bestaat eigenlijk al in Wallonië", duidt politicoloog aan de UHasselt Johan Ackaert in "De ochtend". "Het voordeel is dat de kans om achter de coulissen voorakkoorden te sluiten op deze manier verkleint. De coalitievorming wordt zo veel transparanter."

Wie heeft er nu het meeste baat bij die nieuwe regeling? Ook daar is al onderzoek naar gedaan. "Partijen waarvan het electoraat bestaat uit hogergeschoolde kiezers, partijen als Open VLD of Groen, zouden daar potentieel profijt uit halen. Partijen als SP.A of Vlaams Belang zouden eerder geneigd zijn om kiezers te verliezen."