Van "ja" naar "nee" tot "misschien": terugblik op jarenlang bochtenparcours rond de kernuitstap

De beslissing om onze kerncentrales in 2025 te sluiten, dateert al van 2003, onder de paars-groene regering-Verhofstadt. In de tekst stond dat onze reactoren zouden worden stilgelegd veertig jaar na hun indienstneming. De jongste reactoren, Doel 4 en Tihange 3, dateren van 1985. Veertig jaar erbij brengt ons in 2025. Dat jaar is dus normaal het jaar van onze definitieve kernuitstap.

Voor de liefhebbers: ons land telt zeven reactoren, vier in Doel en drie in Tihange. Ze zijn chronologisch genummerd. Doel 1 en 2 (in vermogen de twee kleinste reactoren) en Tihange 1 werden als eersten opgestart, in 1975. Dat betekent dus dat zij, volgens de wet van 2003, normaal dicht moesten in 2015. De andere reactoren begonnen elektriciteit te produceren in 1982, 1983 en 1985. 

In de wet op de kernuitstap bleef wel een belangrijk achterpoortje open: in de tekst van 2003 stond dat, indien onze elektriciteitsbevoorrading in het gedrang kwam, de regering de sluiting van de kerncentrales kon uitstellen. Het was een politiek compromis: ja aan de kernuitstap, maar neen aan (een dreiging van) stroomtekorten en/of al te hoge stroomprijzen.

De jaren gaan voorbij en in 2009 wordt een eerste keer richting achterpoort gekeken. Uit vrees voor tekorten vanaf 2015, het jaar waarin normaal drie van de zeven reactoren dicht moeten, beslist minister van Energie Paul Magnette (PS) in 2009 om die oudste reactoren tien jaar te verlengen.

Er komt een akkoord met uitbater Engie Electrabel, die dus tien jaar langer geld kan verdienen met de centrales. Electrabel moet daarvoor wel extra investeringen doen, maar het bedrijf kan ook veel inkomsten genereren. Want het kan geld verdienen met centrales die al afbetaald zijn. In ruil voor de verlenging eist de regering dan ook een financiële bijdrage van Electrabel, de zogenoemde nucleaire rente.

Het gaat om veel geld, ruim 200 miljoen euro per jaar om te beginnen, maar het bedrag zal met de jaren oplopen - en later weer dalen. Alles samen zegt Electrabel van 2008 tot 2020 aan de regering 3,4 miljard euro aan nucleaire taksen te hebben betaald.

Makkelijk gaat het niet. Electrabel vecht de heffing aan voor de rechter en tot overmaat van ramp valt de federale regering nog voor het politieke akkoord van 2009 over de verlenging wordt goedgekeurd in het parlement. Dat betekent dat de wet van 2003 nog altijd van kracht is: in 2015 moeten de eerste reactoren dicht.

We zitten intussen in de periode van de regeringen Leterme/Verhofstadt/Leterme II/Di Rupo, in de jaren van grote politieke instabiliteit. Het politieke debat wordt beheerst door communautaire dossiers, zoals de splitsing van BHV, en de gevolgen van de bankencrisis.

In hun discours houden de regerende partijen, christendemocraten, liberalen en (Franstalige) socialisten vast aan de kernuitstap, maar in eigen rangen tellen ze ook voorstanders van een uitstel ervan.  Ofwel omdat ze de bezorgdheid horen van (vooral) de bedrijven over de bevoorradingszekerheid en de prijs van elektriciteit (MR, Open VLD, CD&V), ofwel omdat ze jobs in de nucleaire sector willen behouden (PS, met de centrale van Hoei).

Naarmate de tijd verstrijkt, groeit de twijfel. Het resultaat is een weifelend energiebeleid, zonder duidelijke keuzes om het post-nucleaire tijdperk voor te bereiden.

Eind 2013 wordt de wet op de kernuitstap een eerste keer aangepast.  De regering-Di Rupo beslist Tihange 1 tien jaar langer open te houden: tot 2025 in plaats van tot 2015. Tegelijk wordt ook de achterpoort gesloten: de bepaling dat de kernuitstap uitgesteld kan worden als de elektriciteitsbevoorrading in het gedrang komt, wordt geschrapt.  (Lees voort onder de foto van de kerncentrales van Doel.)

Merk op: er wordt dus één reactor verlengd. Geen drie reactoren, zoals in 2009 het plan was. De wetsaanpassing vertaalt een politiek compromis. Er wordt niet voluit gegaan voor een verlenging, maar er wordt ook niet voluit gegaan voor een kernuitstap. Eén reactor mag langer openblijven, twee andere die eerder uitzicht hadden op een verlenging, moeten toch sluiten.

In februari 2015 gaat Doel 1 dus effectief dicht, Doel 2 moet later dat jaar volgen. Maar de situatie is precair. Twee andere reactoren liggen intussen namelijk al lange tijd stil, door de zogenoemde “scheurtjes” in hun reactorvat. Al sinds het voorjaar van 2014. Of en wanneer ze opnieuw kunnen opstarten, is onduidelijk. 

Bovendien is in augustus 2014 Doel 4 onverwacht uitgevallen door een sabotage. Het gesaboteerde onderdeel kan wel hersteld worden, maar het is niet duidelijk hoelang die herstelling zal duren. In het najaar van 2014 wordt echt gevreesd voor stroomtekorten. Er komen zelfs plannen op tafel om groepen gemeenten beurtelings een paar uur af te snijden van stroom (en, tot jolijt van velen, het advies om te kiezen voor éénpansgerechten).

In juni 2015, anderhalf jaar na de vorige wetswijziging, komt daarom opnieuw een bijsturing.  De regering-Michel beslist dat Doel 1 en Doel 2 wél langer mogen openblijven, tot in 2025.  Het is een noodgreep en een race tegen de klok. Een reactor die in principe voorgoed was stilgelegd, moet opnieuw worden opgestart. Over de tweede reactor wordt net voor het verstrijken van de wettelijke deadline een akkoord bereikt met Electrabel over de financiële voorwaarden.  

De regering beseft intussen dat echt werk moet worden gemaakt van vervangcapaciteit voor de kerncentrales. Die centrales komen in 2018 trouwens zwaar onder vuur: in dat jaar zijn op een bepaald moment zes van onze zeven reactoren buiten dienst. 

Belangrijker: er komt steeds meer hernieuwbare energie, vooral uit wind en zon, en zoals bekend is die energie niet altijd beschikbaar. Er is dus nood aan een back-up in de overgangsfase na de geplande sluiting van de kerncentrales. (Lees voort onder de foto van de gascentrale in Vilvoorde.)

De oplossing zal (tijdelijk) moeten komen van gascentrales.  Dat zijn, voor alle duidelijkheid, geen centrales die gas leveren, maar wel centrales die elektriciteit leveren, op basis van een verbrandingsproces waarvoor gas wordt gebruikt. Via dat proces wordt water verwarmd, waardoor stoom wordt gemaakt die dan een turbine aandrijft, die elektriciteit opwekt. 

Als die centrales, zoals verwacht, vaak op de reservebank moeten zitten omdat vooral hernieuwbare bronnen elektriciteit moeten leveren, zijn ze niet rendabel. Maar als back-up zijn ze wel nodig en dus wordt een mechanisme uitgewerkt om ze toch rendabel te maken.  

In 2018 werkt minister van Energie Marie-Christine Marghem (MR) het zogenoemde CRM uit (Capaciteits Remuneratie Mechanisme):  investeerders zullen geld krijgen om een bepaalde capaciteit aan elektriciteitsopwekking ter beschikking te houden. 

Het systeem krijgt in april 2019 groen licht van het parlement en in augustus 2021 van de Europese Commissie. Eind oktober 2021 wordt het resultaat van de CRM-veiling bekendgemaakt. Daaruit blijkt dat twee nieuw te bouwen gascentrales subsidies zullen krijgen vanaf 2025: één nabij Luik en één in Vilvoorde. Met deze twee gascentrales als vangnet kunnen alle kernreactoren in 2025 dicht, luidt het. 

Intussen is wel, zoals bekend, een majeur probleem opgetreden. Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) weigert een vergunning voor de geplande nieuwe gascentrale van Vilvoorde. Volgens haar zal de centrale te veel stikstof en ammoniak uitstoten.  

Federaal minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) ziet in de beslissing een manoeuvre om de kernuitstap te torpederen. Ze wijst erop dat de centrale een positief advies kreeg van de Vlaamse administratie. 

Wat er ook van zij, met deze negatieve beslissing over Vilvoorde lijkt bij sommigen weer twijfel te rijzen over de kernuitstap. Terwijl het er tot net vóór die beslissing naar uit zag dat er een elegante uitweg was die niemand gezichtsverlies zou laten lijden: noch de voor-, noch de tegenstanders van kernenergie.  En ook niet de twijfelaars.

Want plots was daar een verhevigd pleidooi voor "nieuwe technologie": die van kleine, modulaire kernreactoren. Dat zijn reactoren die flexibeler zijn en minder afval genereren. Binnen de federale regering toonde de MR zich de grote verdediger hiervan. Die partij wil twee dingen: twee bestaande kernreactoren langer openhouden en de deur openzetten voor nieuwe kerncentrales in de toekomst. 

De regeringspartners Open VLD, Vooruit, CD&V en PS  kunnen de MR volgen in dat tweede, iets minder in dat eerste. Dat tweede is natuurlijk makkelijker te aanvaarden. Niemand weet of die nieuwe kerntechnologie er ooit echt komt in ons land. Dus heeft het niet zo veel consequenties als je zegt dat je dat wil overwegen. 

Zelfs de groenen, die liefst helemáál uit kernenergie stappen, konden hiermee leven. Tot eind vorig jaar leek het er dan ook op dat dit de uitweg zou worden uit de politieke impasse: we zeggen nee tegen oude kerncentrales, maar sluiten nieuwe kerntechnologie niet uit. Iedereen tevreden. (Merk op: ook in dit scenario zou de wet moeten worden aangepast, want nu verbiedt die de bouw van nieuwe nucleaire centrales.)

Toen kwam dus het njet voor de gascentrale van Vilvoorde. Het was een groot probleem, maar het bleek niet onoverkomelijk. Want intussen is al een wet goedgekeurd die het mogelijk maakt Vilvoorde te vervangen door een andere centrale, zonder een nieuwe veiling te organiseren. Hoe? Je grijpt terug naar de resultaten van de vorige veiling, je bekijkt de rangschikking die opleverde en je neemt de volgende kandidaat uit de lijst, die wél een vergunning heeft. Wellicht wordt dat dan Seraing (Luminus) of Manage (Eneco). 

De goedkeuring van die wet om het probleem Vilvoorde op te lossen, ging bijna onopgemerkt voorbij. De stemming in het parlement vond namelijk plaats op 24 februari, de dag van de Russische inval in Oekraïne. Rusland is, zoals bekend, een grote leverancier van gas en olie aan Europa. 

Wat gevreesd werd, gebeurde ook. De energieprijzen, die al maandenlang heel hoog waren door de heropleving van de economie na corona, gingen compleet door het dak als gevolg van de onzekerheid die de oorlog creëerde. Verschillende landen kondigden sancties af tegen Rusland en de Europese Unie riep op om de afhankelijkheid van Russisch gas versneld af te bouwen. 

In die context werd het voor de politiek steeds moeilijker te verdedigen dat je kerncentrales gaat sluiten, om dan gascentrales op te starten.  De oorlog creëerde een nieuwe realiteit en één na één namen de regeringspartijen een bocht, tot uiteindelijk ook Groen en Ecolo aankondigden dat ze "met een open blik" naar dit dossier kijken. 

De "open blik" betekent dat het niet langer taboe is om de twee jongste reactoren, Doel 4 en Tihange 3, langer open te houden. Voor het eerst krijgen we een opschuiving van de einddatum van 2025. Want de wetswijzigingen tot nu toe bleven wel binnen een kalender met 2025 als het jaar waarin de laatste reactoren dicht moesten. 

In vergelijking met de vorige keren zal een wetswijziging nu wel veel moeilijker zijn. Door een uitspraak van de rechter is intussen duidelijk dat vooraf een milieueffectenrapport nodig is, met inspraakprocedures tot in onze buurlanden. De uitspraak van de rechter kwam er als gevolg van  juridische procedures tegen de snelle heropstart van Doel 1. 

Lange tijd was ook te horen dat het FANC, de nucleaire toezichthouder, zich verzette tegen het haastwerk waarmee Doel 1 is verlengd.  Het is het FANC dat, in het scenario van een verlenging, zijn zegen moet geven aan de uitgevoerde veiligheidswerken. 

Intussen heeft het FANC wel laten weten dat het een onderscheid kan maken tussen de werken die qua veiligheid absoluut moeten worden uitgevoerd voor de centrale wordt verlengd, en andere werken die ook nog later, versta na 2025, kunnen gebeuren.

De onderhandeling met Engie Electrabel kan wel heel moeilijk worden. De uitbater van onze kerncentrales heeft in het verleden herhaaldelijk laten weten geen rekening meer te houden met een verlengingsscenario in 2025.  Daarvoor is het te laat, zei het bedrijf.  

Het maakt dat Engie in een heel comfortabele onderhandelingspositie staat tegenover de regering. Of misschien moeten we zeggen "stond": ook voor Engie is de wereld wellicht veranderd. Denken we maar aan de verliezen die het bedrijf lijdt op de pijplijn Nord Stream 2, voor de aanvoer van aardgas vanuit Rusland. Dat miljardenproject lijkt, in de huidige omstandigheden, een doodgeboren kind. 

Tenslotte dreigt ook een probleem met Europa. De Europese Commissie heeft het eerder vermelde subsidiemechanisme voor gascentrales goedgekeurd omdat België de Commissie kon overtuigen dat anders echt een stroomtekort dreigde. Mochten nu toch twee reactoren worden verlengd, dan kan Europa wel eens oordelen dat die dreiging er niet meer is en dat het subsidiemechanisme dus niet geoorloofd is. Tenzij ook hier geldt: nood (of oorlog) breekt wet?