De keuze die de Amerikanen dinsdag maken, kan het wereldtoneel radicaal veranderen

De voorbije vier jaar heeft president Trump de VS voor een deel teruggetrokken uit de wereld onder het motto "America First". Alles wat in zijn ogen geen direct eigenbelang had voor de VS, kwam onder vuur te liggen, zelfs de oude bondgenoten in Europa en het NAVO-bondgenootschap. Het uitgebreide systeem van relaties met landen, bondgenootschappen, internationale akkoorden en internationale instanties dat de VS jarenlang zorgvuldig had opgebouwd en de supermachtstatus onderbouwde, is ontrafeld maar nog niet vernietigd.

Krijgt Trump er nog eens vier jaar bij, zal hij ongetwijfeld proberen om dat systeem definitief te vernietigen. De wereld zal er dan helemaal anders uitzien dan nu. Zijn Democratische tegenstander Joe Biden, gepokt en gemazeld in het buitenlands beleid van de VS voor Trump aan de macht kwam, zal daarentegen meteen proberen Amerika weer de troon te laten bestijgen van het machtigste land ter wereld onder het motto “America’s Back”.

“Een van de eerste zaken die ik zal doen als ik verkozen word, is contact opnemen met de wereldleiders en hen zeggen dat Amerika terug is en dat u op ons kunt rekenen,” heeft Biden al duidelijk gemaakt. Als Democratische president zal hij er alles aan doen om de VS weer een grotere rol te laten spelen in de wereld. 

Trump keek als president naar die wereld als een groep landen die er op uit waren te profiteren van de VS. Hij zag de winst voor de een als een verlies voor de VS. Hij probeerde niet om de aloude bondgenoten te leiden zoals zijn voorgangers, maar ze te verslaan. Die houding, gekoppeld aan zijn soms niet te volgen koerswendingen en zijn beledigingen van andere wereldleiders, heeft het imago van de VS in de wereld geen goed gedaan. Of zoals oud NAVO-ambassadeur Ivo Daalder schrijft in zijn boek “De lege troon”: “America First” is “America alone” geworden, de VS staat er onder Trump alleen voor.

Nergens zijn de spanningen de voorbije vier jaar zo hevig geweest als binnen de NAVO. Het westers bondgenootschap is 75 jaar na de oprichting het meest succesvolle in de geschiedenis. Maar de viering van die verjaardag werd in Washington in april vorig jaar beperkt tot een bijeenkomst van de ministers van Buitenlandse Zaken zodat Trump zeker niet mee aan tafel zou zitten. De bijeenkomst van de leiders in Londen in december vorig jaar werd bewust kort gehouden en mocht geen officiële top worden genoemd om Trump zo weinig mogelijk kansen te geven de bijeenkomst te verstoren.

Bekijk hier een verslag uit "Het Journaal" van 3 december 2019 over de gespannen sfeer en het geruzie tijdens de NAVO-bijeenkomst in Londen:

Hij deed het toch. Tijdens een ontmoeting met zijn Franse collega Emmanuel Macron bekritiseerde hij die zeer scherp omdat Macron had gezegd dat de NAVO hersendood was bij gebrek aan een consensus over wat de strategische bedreigingen waren. Bijna drie kwartier konden de camera’s registreren hoe twee zwaargewichten in het bondgenootschap met elkaar in de clinch gingen omdat Trump blijkbaar had beslist dat hem dat goed zou uitkomen.

Op een eerdere top in Brussel hadden de bondgenoten al even in de ogen gewreven toen de Amerikaanse president liet verstaan dat de VS zich uit de NAVO zou terugtrekken als de bondgenoten niet voldoende zouden uitgeven aan defensie. Zijn vroegere veiligheidsadviseur John Bolton waarschuwde begin deze maand nog dat deze gedachte een constante is bij Trump. Tot nu toe heeft hij zijn wil niet kunnen doordrijven omdat er in Washington te veel politieke oppositie is, ook bij de Republikeinen, tegen een terugtrekking van de VS uit de NAVO.

Mocht Trump herverkozen worden, zal het veel moeilijker worden om hem tegen te houden. De kans dat de NAVO een tweede termijn van Trump niet overleeft, is dus zeer reëel.

Met Biden als president zal de NAVO zeker blijven bestaan, meer nog, de NAVO vormt volgens Biden het hart van de nationale veiligheid van de VS. Dat betekent niet dat Europa op zijn lauweren zal kunnen rusten. Ook Biden wil dat de Europeanen meer betalen voor de collectieve defensie. De afspraak dat alle lidstaten tegen 2024 2 procent van hun BNP betalen aan defensie is overigens gemaakt op de top in Wales in 2014 toen Obama president was en Biden zijn vicepresident. 

Europa zal onder president Biden wel opnieuw een betrouwbare partner in het Witte Huis hebben. Trump heeft de voorbije vier jaar geregeld twijfel gezaaid of de VS zijn verdedigingsbelofte van artikel 5 wel zou nakomen, wat het hart uitmaakt van de NAVO. Biden zal de collectieve defensie van artikel 5 nooit in vraag stellen. In "Foreign Affairs" schrijft Biden dat de verplichtingen van de VS aan de NAVO heilig zijn, en geen handelskarakter hebben. Volgens Biden heeft Trump de NAVO behandeld als een door de VS geleide afpersingsbende.

Trump heeft de voorbije vier jaar niet alleen de NAVO op losse schroeven gezet. De traditionele goede banden van de VS met de meeste democratische landen in de wereld hebben dat lot ondergaan omdat democratie voor Trump geen leidraad was in zijn buitenlands beleid. Integendeel, hij leek zich beter te voelen in de aanwezigheid van autocratische leiders zoals de Russische president Vladimir Poetin.

In zijn publieke uitspraken trok hij zelfs geregeld de eigen Amerikaanse democratie in twijfel. In de aanloop naar deze verkiezingen uitte hij onder meer zijn twijfels over de integriteit van het verkiezingsproces, vooral dan over het vooraf stemmen per brief. De voorbije vier jaar hebben de steunpilaren van de Amerikaanse democratie min of meer kunnen standhouden, ook al zijn ze ondermijnd. De voortdurende aanvallen van Trump op de media en het "fake news" dat hij geregeld verspreidt, heeft het werken van journalisten moeilijker gemaakt en het vertrouwen in de media sterk verminderd. 

Mocht Trump opnieuw verkozen worden, zal hij op deze weg verder gaan en proberen de nog rechtstaande steunpilaren van de democratie, verder te slopen. Met de grote conservatieve meerderheid in het Hooggerechtshof heeft hij daarvoor al een goede basis gelegd. Ook in andere landen waar de democratie beetje bij beetje wordt afgebroken, zoals in Polen, begint het vaak bij aanpassingen van het hoogste gerechtshof. 

Met Biden als president wordt democratie weer een leidend principe in het buitenlands beleid en moet de VS als grootste democratie de groep van democratische landen opnieuw gaan leiden. Biden wil in zijn eerste jaar als president een Top van Democratieën bijeenroepen. Volgens Biden moet de versterking van de democratie weer een plaats krijgen op de globale agenda. 

Maar hij voegt er wel aan toe dat democratie niet mag betekenen dat iedereen zomaar kan doen wat hij wil. Biden wil onder meer dat op die topontmoeting van democratieën afspraken worden gemaakt om de corruptie aan te pakken, om belastingparadijzen het leven moeilijk te maken en er ook voor te zorgen dat leiders die stelen van hun volk, zich niet meer zo gemakkelijk kunnen verschuilen achter dekmantelbedrijven. Mooie woorden, maar in het verleden is al gebleken dat die bijzonder moeilijk zijn om te zetten in daden.

Joe Biden wil ook op een tweede front een radicale breuk met het beleid van Trump: de VS moet opnieuw deelnemen aan een aantal internationale akkoorden en instellingen waaruit Trump zijn land heeft teruggetrokken. Biden heeft beloofd dat de VS op dag 1 van zijn presidentschap opnieuw zal toetreden tot het Klimaatakkoord van Parijs. Hij wil ook een topontmoeting beleggen van de grootste uitstoters van broeikasgassen om hen ervan te overtuigen om nog sneller te gaan in het terugdringen van die uitstoot.

Voorts wil Biden de VS weer laten toetreden tot een aantal VN-organisaties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie WHO en die organisatie een grote rol laten spelen in de aanpak van de wereldwijde coronapandemie. Bij de Democratische kiezers staat volgens een studie van The Chicago Council on Global Affairs de pandemie ook bovenaan de lijst van bedreigingen voor de VS met op de tweede plaats de klimaatverandering. Volgens diezelfde studie zien Republikeinse kiezers die thema’s helemaal niet als essentiële bedreigingen. Bij hen staan China en het internationaal terrorisme op 1 en 2.

Die prioriteitenlijst van de Republikeinen maakt dat Trump in zijn mogelijke tweede termijn zich helemaal niet geroepen zal voelen om plots een omslag te maken in zijn houding tegenover klimaat en de internationale instellingen waaruit hij de VS heeft teruggetrokken. 

Niet alles wat Trump heeft gedaan in zijn buitenlands beleid, wordt in de VS overigens op kritiek onthaald. Onder de leiding van Trump is het kalifaat van terreurgroep IS opgerold. Vorig jaar werd de leider van IS, al-Baghdadi, gedood. De strijd tegen het kalifaat van IS was ingezet onder Obama maar is door Trump tot een goed einde gebracht. Hij heeft daarna de cruciale bondgenoten in die strijd, de Syrische Koerden, brutaal laten vallen en overgeleverd aan hun aartsvijanden de Turken, maar slechts weinigen in de VS zouden een langdurige Amerikaanse aanwezigheid in Syrië hebben aanvaard. Ook Biden wil af van de “forever wars”, de oorlogen die blijven duren. 

Ook de verhuizing van de Amerikaanse ambassade in Israël naar Jeruzalem zal door Biden niet worden teruggedraaid. De voorspelde onrust in het Midden-Oosten door die verhuizing is uitgebleven. Integendeel, Trump kon in het Witte Huis toekijken hoe tijdens een plechtige ceremonie twee Arabische landen, Bahrein en de Verenigde Arabische Emiraten, hun betrekkingen met Israël normaliseerden. 

Maar volgens de meeste Amerikaanse experts heeft Trump vooral gescoord met zijn aanpak van China. Onder Democraten en Republikeinen bestaat een vrij grote consensus dat Trump terecht van China een prioriteit heeft gemaakt in zijn buitenlands beleid. Hij heeft de traditionele focus van het buitenlands apparaat in de VS voor het Midden-Oosten verlegd naar een focus op een nieuw tijdperk van strijd tussen de twee grootmachten in de wereld, China en Amerika. 

Trumps voorganger Obama was al begonnen met die wijziging, met zijn "pivot to Asia", maar hij ging ervan uit dat China een betrouwbare partner kon worden in de internationale politiek. China profiteerde van die "zachte aanpak" om zich verder te versterken en geregeld af te tasten hoe ver het kon gaan, zoals in de Zuid-Chinese Zee. Ook pleitte Peking geregeld voor een vrije toegang tot de Amerikaanse markt volgens de regels van de Wereldhandelsorganisatie maar het gaf zelf die toegang niet tot zijn eigen markt. Peking heeft ook de vroegere Britse kolonie Hongkong onder veel striktere controle geplaatst, ook al had China beloofd dat het na de overdracht in 1997 het socio-economische stelsel van de stadsstaat en de vrijheden die de burgers daar genoten, 50 jaar lang zou handhaven.

Trump heeft China hard aangepakt, zowel voor zijn handelspraktijken als zijn internationaal optreden. Hij verhoogde de Amerikaanse militaire aanwezigheid in de regio. Deze maand heeft Washington Taiwan nog voor meer dan 4 miljard dollar aan wapens verkocht, vooral wapens (zoals antischipraketten) die de kosten voor China van een hypothetische invasie van Taiwan gevoelig opdrijven. En de speciale status van Hongkong werd in juli door Washington ingetrokken zodat het nu wordt behandeld als een deel van China. Al die stappen van Washington konden rekenen op veel misbaar van Peking.

Ook Biden vindt het nodig om China harder aan te pakken want anders blijft het technologie en intellectuele eigendom stelen in de VS en van Amerikaanse bedrijven, schreef hij in maart in "Foreign Affairs". Maar hij voegt er meteen aan toe dat hij daarvoor een verenigd front wil uitbouwen van Amerikaanse bondgenoten en partners om China te confronteren, iets waar Trump de afgelopen vier jaar niet aan heeft gewerkt. En Biden wil China ook aanspreken op mensenrechtenovertredingen, iets wat duidelijk minder hoog op de prioriteitenlijst van Trump staat.  

Die "successen" van Trump zijn er overigens niet gekomen vanwege een duidelijke strategie van de president. Het beslissingsproces over buitenlands beleid in Washington is nog nooit zo wispelturig en onvoorspelbaar geweest. Deels omdat Trump onvoorspelbaar is, maar ook deels omdat verschillende hoge functies niet werden ingevuld, of de mensen die daar zaten het na een tijd voor bekeken hielden. 

In zijn beginperiode liet Trump nog veel over aan de zogenoemde "volwassenen" aan de tafel, mensen als defensieminister James Mattis. Maar gaandeweg verloren die volwassenen de controle en stapten ze op of werden ze door Trump de laan uitgestuurd. Het is daarom moeilijk om voorspellingen te maken over de keuzes in buitenlands beleid die Trump in een eventuele tweede termijn zou maken. Ik heb gezocht naar een duidelijk programma van Trump voor zijn buitenlands beleid in zijn tweede termijn, maar heb het niet gevonden. Op zijn verkiezingswebsite staat alleen een verwijzing naar de nagekomen beloftes. 

Trump is wel degelijk de confrontatie aangegaan met China, maar kan zo beslissen om met de Chinese leider Xi Jinping een grote deal te sluiten waarbij iedereen dan zijn hart vasthoudt welke toegevingen hij daar allemaal bij zou doen. Diezelfde bocht van 180 graden deed hij met Noord-Korea, toen hij zonder overleg met zijn administratie inging op de uitnodiging van Kim Jong-un om elkaar te ontmoeten. Het moet wel gezegd dat Trump uiteindelijk op de top in Hanoi koos voor een mislukking in plaats van een slecht akkoord te sluiten.

Een ander groot enigma dat de voorbije vier jaar het presidentschap van Trump heeft getypeerd, is zijn vreemde verhouding met de Russische president Poetin. De top in Helsinki in 2018 blijft een merkwaardig moment: de Amerikaanse president die staand naast Poetin openlijk de conclusies in twijfel trekt van zijn eigen inlichtingendiensten over Russische inmenging in de verkiezingen van 2016. 

Bekijk hier een verslag uit "Het Journaal" van 17 juli 2018 over de bizarre persconferentie die Trump en Poetin in Helsinki gaven:

Trump heeft zijn fascinatie voor Poetin nooit onder stoelen of banken gestoken. Misschien ziet hij in de wijze waarop die de Russische samenleving controleert, wel een model dat hij zelf zou willen toepassen. Hij kon in zijn eerste termijn evenwel geen grote gebaren doen naar de Russische leider vanwege het onderzoek naar die Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen. 

Toen dat onderzoek net was afgerond zonder echt schadelijke gevolgen voor Trump, zette hij de nieuwe Oekraïense president Zelenski onder druk om hem beschadigende informatie te geven over de activiteiten in Oekraïne van de zoon van Joe Biden, Hunter Biden. Volgens de Democraten had Trump in zijn telefoongesprek met Volodimir Zelenski ermee gedreigd Amerikaanse militaire hulp aan Oekraïne pas te geven als hij die informatie over Biden zou krijgen. Het werd het begin van een impeachmentprocedure die pas begin 2020 werd afgesloten door een vrijspraak voor Trump.

Die episode heeft aangetoond dat Trump niet hoog oploopt met Oekraïne terwijl dat land massale westerse steun krijgt vanwege de oorlog in Oost-Oekraïne tegen door Rusland gesteunde separatisten. Tegelijkertijd leverde de VS wel voor het eerst defensieve wapens aan Oekraïne, iets wat Obama altijd had tegengehouden. De VS versterkte onder Trump ook de sancties tegen Rusland. Het was het zoveelste bewijs dat er geen echte lijn zat in de buitenlandse politiek van het Witte Huis, ook niet tegenover Rusland. 

Maar mocht Trump opnieuw president worden, is hij voor Rusland verlost van alles wat hem tegenhield in zijn eerste termijn. Hij zou nu wel een deal kunnen sluiten met Poetin, over de hoofden van de Europese bondgenoten en Oekraïne. Poetin is overigens niet meer zo enthousiast over Trump als in 2016. Hij spreekt nu ook soms in positieve termen over Biden, omdat die bijvoorbeeld het ontwapeningsverdrag New Start wel wil verlengen, iets wat Trump niet wil.

Ook in de relaties met Rusland zal Biden een veel voorspelbaarder beleid voeren dat nauwer aansluit bij wat Europa nu voorstaat: een combinatie van confrontatie en samenwerking. Een beetje te vergelijken met de periode van de Koude Oorlog. Toen was er een confrontatie met de Sovjet-Unie maar dat belette niet dat er ook een dialoog was met Moskou die uitmondde in verschillende akkoorden. De basis daarvoor werd overigens in 1967 gelegd door een Belg, Pierre Harmel, toenmalig minister van Buitenlandse Zaken. Zijn Harmel-doctrine van een stevige NAVO-defensie gekoppeld aan stabiele relaties met de Sovjet-Unie wordt nu in de Amerikaanse gespecialiseerde literatuur aangehaald als de basis voor het toekomstige Ruslandbeleid van Biden. 

De keuze van de Amerikanen voor een nieuwe president zal deze keer, nog meer dan anders, grote gevolgen hebben voor de wijze waarop de wereld evolueert in de nabije toekomst. De opkomst van China en in mindere mate Rusland, gekoppeld aan de terugtrekking van de VS de voorbije vier jaar, heeft die wereld veel competitiever gemaakt. De posities die nu worden ingenomen kunnen de verhoudingen in de wereld decennialang bepalen, net zoals dat is gebeurd na de Tweede Wereldoorlog. En die competitie tussen de grootmachten kan nog verscherpt worden door de huidige coronacrisis die het Westen harder treft dan China. 

Mocht Trump opnieuw in het Witte Huis komen, zullen we de volgende vier jaar nog veel meer een buitenlandse politiek zien die gedreven wordt door instinct en buikgevoel, wat soms tot gevaarlijke wendingen kan leiden maar soms ook jarenlange geblokkeerde dossiers plots kan openbreken. 

Met Biden in het Witte Huis zal de rationaliteit terugkeren gekoppeld aan een meer traditionele Amerikaanse buitenlandse politiek. Die heeft Amerika goed gediend tijdens de Koude Oorlog en ook nog daarna, maar het is niet zeker of die nog wel zo goed is afgestemd op de huidige snel veranderende wereld.