Maken Britten zich op voor nieuwe kabeljauwoorlog? Of hoe de brexit herinnert aan een oud visconflict met IJsland
Een uitblijvend akkoord over de visserij en het nieuws dat de Britse marine zich klaarhoudt om Europese vissers uit de Britse wateren te weren, roepen bij de Britse pers herinneringen op aan de drie kabeljauwoorlogen of cod wars, tussen 1958 en 1976. Een conflict over visrechten tussen IJsland en het Verenigd Koninkrijk dat er uiteindelijk toe leidde dat duizenden Britse vissers hun job verloren.
Eind vorige week raakte bekend dat de Britse marine van plan is om vanaf 1 januari 2021 patrouilleschepen in te zetten om de Britse wateren te beschermen tegen Europese vissersboten, in het geval het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie er tegen die tijd niet in slagen een vrijhandelsakkoord te sluiten.
Tot het einde van dit jaar hebben EU-lidstaten vrije toegang tot de Britse wateren, met uitzondering van de eerste 12 mijl vanaf de kust en onder bepaalde voorwaarden over welke en hoeveel vis gevangen mag worden. Maar de Britten willen de controle terug over hun wateren en die grotendeels voorbehouden voor Britse vissers. Het was een van de redenen om uit de Europese Unie te stappen (de brexit).
Momenteel onderhandelen het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie nog altijd over een handelsakkoord, inclusief een akkoord over de visserij. Als dat akkoord er tegen het einde van het jaar niet komt, betekent dat dat Europese vissers niet meer in die Britse wateren zouden mogen vissen (en omgekeerd uiteraard). Een gebied dat zich op sommige plaatsen uitstrekt tot 200 mijl van de Britse kust.
En het Verenigd Koninkrijk heeft blijkbaar plannen klaar om Europese vissers daarop attent te maken. De marineschepen zouden de bevoegdheid krijgen om Europese vissersboten te stoppen, te inspecteren en indien nodig in beslag te nemen.
Prompt rakelden de Britse media afgelopen weekend herinneringen op aan de beruchte cod wars of kabeljauwoorlogen eind jaren 50, begin jaren 60 en in de jaren 70: een jarenlang conflict tussen het Verenigd Koninkrijk en IJsland in de noordelijke Atlantische Oceaan.
Bekijk hier een documentaire van BBC Four over de kabeljauwoorlogen:
3 kabeljauwoorlogen
De IJslanders en de Britten "vochten" in totaal 3 cod wars uit (de Britse pers kwam zelf voor het eerst met die naam op de proppen, in IJsland wordt naar de gebeurtenissen verwezen met "de oorlogen om de territoriale wateren"). IJsland verkeerde toen min of meer in de situatie waarin het Verenigd Koninkrijk zich nu bevindt: het wilde zijn rijke visgronden beschermen tegen buitenlandse vissers, maar IJsland deed dat door zijn zeegrens alsmaar verder uit te breiden.
De eerste kabeljauwoorlog startte in september 1958 en duurde tot maart 1961. IJsland had toen zijn zeegrens uitgebreid van 4 naar 12 mijl vanaf de kust (van 7 naar 22 kilometer). Een eenzijdige beslissing waar de Britse regering zich niet wilde bij neer leggen. Londen stuurde 4 fregatten en een mijnenveger mee om Britse vissersboten die de IJslandse wateren toch bleven bevissen, te beschermen.
De Britse krant The Guardian diepte twee jaar geleden al een verslag op over een Britse visser in een editie uit 1958 waarin hij vertelt hoe twee schepen van de IJslandse kustwacht uit de mist opdoken en zijn schip in de tang namen. Een Brits marineschip, de HMS Eastbourne, moest eraan te pas komen om de Britse schipper en zijn bemanning te "bevrijden". Een akkoord over een gedeeltelijke toelating van Britse vissers tot IJslandse wateren maakte een einde aan de eerste "oorlog" - en dat na bemiddeling door de NAVO. IJsland had ermee gedreigd uit de NAVO te stappen en een NAVO-basis op zijn grondgebied te sluiten, in tijden van Koude Oorlog een gemis voor het Westen.
Begin jaren 70 liepen de spanningen in de noordelijke Atlantische Oceaan weer danig op, algemeen beschouwd als de tweede cod war, toen IJsland zijn exclusieve viszone verder eenzijdig uitbreidde tot 50 mijl buiten de kust (92 kilometer), zeer tegen de zin van zowat alle West-Europese landen. De Britse regering zette opnieuw marineschepen in om Britse vissers te beschermen. De Britse ambassade in de IJslandse hoofdstad Reykjavik werd toen ook bekogeld en een Britse visser werd beschoten. Een gelijkaardig akkoord over beperkte toegang voor Britse vissers werd in november 1973 ondertekend door het Verenigd Koninkrijk en IJsland.
Zowel tijdens de eerste als de tweede kabeljauwoorlog ramden IJslandse en Britse marine- en visserschepen elkaar of knipten ze elkaars netten door. Praktijken die midden jaren 70 tot een hoogtepunt kwamen tijdens de derde kabeljauwoorlog, toen het meest recente akkoord was verlopen. IJsland breidde zijn exclusieve viszone nog verder uit, tot 200 mijl buiten de kust (370 kilometer), deze keer gesteund door de Europese Gemeenschap (de voorloper van de Europese Unie). Opnieuw raakten IJslandse en Britse schepen slaags, waarbij ook een aantal gewonden vielen. De derde kabeljauwoorlog werd meteen ook de meest intensieve, met naar verluidt meer dan 50 incidenten tussen Britse en IJslandse schepen.
Bekijk hier een reportage van het Amerikaanse persagentschap AP over de kabeljauwoorlog van 1976 (Britse marineschepen rammen een schip van de IJslandse kustwacht):
Officieel vielen tijdens de drie kabeljauwoorlogen geen rechtstreekse doden. Toch kwam tijdens de tweede kabeljauwoorlog, in 1973, een IJslandse technicus om het leven op een schip van de IJslandse kustwacht. De man was met een herstelling aan de romp bezig toen het schip geramd werd door een Brits marineschip en de ruimte waarin hij zich bevond, onder water liep, waardoor hij geëlektrocuteerd werd door zijn eigen lasapparaat.
Bloedbad bij Britse vissers
Uiteindelijk werd in juni 1976 opnieuw een akkoord bereikt en opnieuw na bemiddeling door de NAVO. IJsland gebruikte blijkbaar telkens weer hetzelfde dreigement om zijn slag thuis te halen. Het akkoord hield in dat binnen het gebied tot 200 mijl buiten de IJslandse kust nog 24 Britse vissersboten met sleepnetten werden toegelaten, die maximaal 50.000 ton vis mochten ophalen.
Het akkoord veroorzaakte een "bloedbad" in de Britse visserijsector. De meeste Britse vissers die voordien in de IJslandse wateren visten, verloren hun job, duizenden in totaal. Vooral in de havens in het noorden, zoals Grimsby en Hull, kwam het akkoord hard aan. Decennia later kwam de Britse regering met een financiële compensatie over de brug. Maar ook de Britse marine liep averij op tijdens de kabeljauwoorlogen. Het inzetten van de marineschepen kostte handenvol geld en de schade aan de schepen bedroeg naar verluidt meer dan 1 miljoen pond.
In feite gaat het dispuut over de viswateren rond IJsland veel verder terug dan de tweede helft van de 20e eeuw, tot in de 15e eeuw, en vochten de twee landen meer dan drie conflicten uit. Een nieuwe kabeljauwoorlog anno 2021, nu met de lidstaten van de Europese Unie, sluit de Britse marine uit. In het meest extreme geval zal een Europees schip in beslag genomen worden en naar de dichtstbijzijnde Britse haven worden gebracht, luidt het. "Maar er zullen geen waarschuwingsschoten gelost worden richting Franse schepen. Vuurwapens worden alleen gebruikt als er levens in gevaar zijn", vertelde een anonieme bron binnen de Britse marine aan The Guardian.
