"10 tot 15 procent van overheidssteun coronacrisis wordt misbruikt", en de overheid controleert tot nog toe amper

Toen de crisis uitbrak, zat er voor de overheid maar een ding op: zo snel en zo gul mogelijk de portefeuille opentrekken om het huis te stutten. Dat slaat een gat in de begroting, zeker wel, maar het alternatief - een economie die finaal op de klippen loopt - was nog veel minder aantrekkelijk.

En dus kwam er een rits maatregelen: hinderpremie, compensatiepremie, ondersteuningspremie, overbruggingsrecht, tijdelijke werkloosheid, uitstel van betalingen - te veel om op te noemen. De lijst wordt nog elke dag langer, en alle regeringen van dit land doen een fameuze duit in de zak.

In Vlaanderen weegt de coronacrisis dit jaar voor niet minder dan 2,5 miljard op de begroting: 1,5 miljard rechtstreekse economische steun aan bedrijven, zelfstandigen en loontrekkenden en de rest is meerkost van de crisis door pakweg hogere uitgaven in de gezondheidszorg. De federale regering gaat nog een paar stappen verder. Die gaf al 11,5 miljard euro uit aan rechtstreekse steun en voor volgend jaar is nog eens  2,7 miljard gepland.

De vraag is dan: komt al dat geld goed terecht? Heel veel wel natuurlijk. Zonder de centen van de overheid zouden tienduizenden bedrijven failliet gaan en nog eens vele tienduizenden werknemers op de straatstenen belanden.

Maar de steun is zo massaal dat daar haast onvermijdelijk misbruik bij hoort. Zeker in de eerste fase, tijdens de lockdown in de lente. Toen moest het zo snel en massaal gaan, dat er amper criteria waren. In de maanden daarop werd het systeem verfijnd - zo moesten bedrijven bijvoorbeeld kunnen aantonen dat ze onder zestig procent van hun normale omzet zakten -, en daalde het aantal premies.

Maar het risico op misbruik blijft groot. Afhankelijk van hoe je die term "misbruik" definieert, loopt het bedrag volgens Graydon op tot tien à vijftien procent van de totale steun. Voor de Vlaamse en federale regering samen loopt dat al snel op tot vele honderden miljoenen.

De hardste vorm van misbruik is dat de coronasteun criminele activiteiten subsidieert. Mensenhandel of drughandel bijvoorbeeld.

Onderzoeksbureau Graydon is gespecialiseerd in het herkennen van patronen in de boekhouding en andere gedragspatronen die op criminaliteit wijzen. Bijvoorbeeld: iemand richt een bedrijf op, doekt dat na twee of drie jaar weer op, en staat ondertussen alweer klaar met een nieuw bedrijf. Eric Van den Broele van Graydon: "Er is een erg sterke koppeling tussen dit soort van serial ondernemerschap en het criminele milieu."

Volgens Graydon zijn er 22.000 bedrijven die mogelijk aan "ondermijning" doen - die dus gedragspatronen vertonen die kunnen wijzen op banden met het criminele milieu. En die vragen natuurlijk ook subsidies bij de overheid, en varen daar vaak wel bij. "Het is opvallend", zegt Van den Broele, "dat 16,1 procent van die bedrijven voor de crisis ondermaats presteerden maar het ondertussen beter doen."

Om het cijfer van misbruik zo precies mogelijk te krijgen, deed Graydon een steekproef bij 95.000 Vlaamse bedrijven die steun ontvingen van de overheden. Bij 1.756 daarvan  - 1,85 procent - is er een groot risico op betrokkenheid bij criminaliteit, en bij 3,09 procent een gemiddeld risico.

Uit die steekproef blijkt tegelijkertijd dat nogal wat van de gesteunde bedrijven wellicht fraude plegen. Een voorbeeld: auto's leasen die vervolgens met de noorderzon verdwijnen. In de steekproef gaat het om 1,97 procent bij wie het risico op fraude hoog is. Blijkt ook dat ondertussen 7 procent van die bedrijven sinds de uitbraak van de corona-epidemie is opgedoekt, en de oprichters met het geld verdwenen zijn.

Nog een risico: de spookbedrijven. Dat zijn bedrijven die geen enkele activiteit onplooien en een dankbaar vehikel voor fraude zijn. Graydon schat dat er zo ongeveer 340.000 zijn, op een totaal van 1,3 miljoen bedrijven. Die uiteraard - voor de duidelijkheid - bijlange niet allemaal frauderen.

En dan zijn er ook de zogeheten zombiebedrijven: ondernemingen die wél nog actief zijn, maar een negatief eigen vermogen hebben. Hier is ook niet noodzakelijk sprake van gesjoemel, het kan ook gaan om hardwerkende ondernemers die niet uit de kosten raken. Al gaat het net zo goed om bedrijven die door een buitenlands moederbedrijf leeggezogen worden, waardoor ook de coronapremies naar het buitenland verdwijnen. Van die zombiebedrijven waren er in 2018 62.670.

Bij die zombiebedrijven is het niet zozeer een kwestie van misbruik in de ware zin van het woord. De vraag hier is vooral: heeft het zin om die de hand boven het hoofd te houden? De kans dat ze alsnog failliet gaan, is sowieso groot.

Het antwoord van Van den Broele is nee, ook al omdat van de vijf procent bedrijven die het slecht deden bij de start van de epidemie, er nu een kleine helft weer gezond(er) is. Die komen er met andere woorden bovenop door de premies.

Koen De Leus, hoofdeconoom van BNP Paribas Fortis, denkt dat het contraproductief is om dit soort bedrijven te ondersteunen. "Die bedrijven doen geen investeringen, ze groeien niet en innoveren niet. Als die bedrijven overleven, dan kunnen gezonde bedrijven niet groeien omdat ze minder investeringen van de banken ontvangen."

Daarbij komt natuurlijk ook nog gesjoemel met de premies zelf voor technische werkloosheid of het overbruggingsrecht. Alles tesamen schat Van den Broele dat 10 tot 15 procent van de coronasteun misbruikt wordt, in de brede zin van het woord. "Het hangt af van je definitie van misbruik. Als het gaat over ontmijning, fraude en spookbedrijven, dan spreken we over vijf tot tien procent. Tel je er de zombiebedrijven en andere firma's die op de rand van het failliet stonden bij de start van de crisis nog bij, dan kom je al snel aan vijftien procent.

Kan de overheid dat allemaal controleren en uiteindelijk terugvorderen? Nou, nee. Ondanks een enkele spectaculaire actie zoals gisteren, toen twintig mensen gearresteerd werden op verdenking van gesjoemel met de tijdelijke werkloosheidspremie. Het probleem zit veel dieper dan dat ene, weliswaar opmerkelijke dossier.

Neem nu de Vlaamse overheid, die ondertussen zo'n anderhalf miljard aan premies uitbetaalde - van hinder- tot compensatie- en ondersteuningspremie of het Vlaamse beschermingsmechanisme.

Alles tesamen werden daarvoor 308.000 aanvragen ingediend, blijkt uit nieuwe cijfers van Vlaams minister van economie Hilde Crevits (CD&V). Zo'n 10.000 dossiers werden gecontroleerd door VLAIO, het Vlaams agentschap Innoveren en Ondernemen. Dat komt neer op 3,2 procent.

Op de dienst werken gemiddeld tien inspecteurs, die in 5.788 dossiers van de corona-hinderpremie geld terugvorderen - omdat er bijvoorbeeld adressen gesloten werden die niet verplicht gesloten hoefden te worden of dat er meerdere aanvragen waren voor eenzelfde vorderingsadres. Dus maar in zo'n twee procent van de aanvragen wordt misbruik ontdekt. Dat ligt ver beneden de tien (en zeker de vijftien) procent die Graydon als cijfer van mogelijk misbruik naar voren schuift. Heel veel gevallen van misbruik blijven op dit moment dus onopgemerkt.

Zijn die tien inspecteurs dan niet te weinig? Die gedachte lijkt ook te leven binnen de Vlaamse regering: nu vrijdag laat Crevits op de ministerraad de aanwerving van tien extra inspecteurs goedkeuren.

Crevits zegt dat het duidelijk mag zijn: "we gaan controleren." Want zonder controles - en de eerlijkheid en verantwoordelijkheidszin van de ondernemers - dreigt het gevaar dat de bevolking de giganteske steunmaatregelen niet langer steunt. "Wij komen met onze controles nu op twee procent die moet worden teruggevorderd. Maar de controles lopen volop, en we hebben vijf jaar de tijd om alles te controleren."

Op het federale niveau is de situatie niet anders. De Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA) controleert bijvoorbeeld de toepassing van de tijdelijke werkloosheid. Meer dan 260.000 personen waren in oktober tijdelijk werkloos, en de maatregel voor tijdelijke werkloosheid kost dit jaar 4,17 miljard.

Het aantal gecontroleerde dossiers? 12.583, minder dan vijf procent. In 3.900 daarvan werd een inbreuk vastgesteld, dat is ongeveer anderhalf procent. Over teruggevorderde bedragen kan de RVA nog geen duidelijkheid geven.

Het RSVZ, voluit het Rijksinstituut voor de sociale verzekeringen der zelfstandigen, is dan weer verantwoordelijk voor het overbruggingsrecht, dat zelfstandigen en ondernemers moet toelaten om de coronacrisis te overleven.

Een heel erg belangrijke premie is het: in de eerste fase van maart, april en mei kwamen er elke maand om en bij de 400.000 aanvragen, wat later zakte naar een maandelijks cijfer dat rond de 100.000 schommelt. Totale uitgaven halverwege november? Om en bij de 2,8 miljard euro.

Tot en met 1 december waren er 2.579 onderzoeken geopend, waarin er een vermoeden van fraude is. Tot nog toe kwam het in 395 dossiers tot een terugvordering of boetes. Voor het bedrag van de terugvordering zijn maar cijfers beschikbaar tot eind september; het ging op dat moment om 45 miljoen waarvan ondertussen 40 miljoen gerecupereerd is.  Twee procent van de uitbetaalde uitkeringen, met andere woorden. En ondertussen is het totale bedrag zelfs al opgelopen tot 3,26 miljard (maar er zijn nog geen cijfers over de bijkomende controles).

De coronafraudecel van het RSVZ werkt met 16 personen - administratieve medewerkers meegerekend. Zij kunnen zich laten bijstaan door de andere 79 inspecteurs van het RSVZ, maar die moeten daarnaast nog hun normale werk doen.

Bij de RSZ - de Rijksdienst voor sociale zekerheid - zit dan weer het uitstel van betaling van de patronale bijdrage door de werkgever. Het gaat om een bedrag van 1,36 miljard, gespreid over om en bij de 78.000 werkgevers, die gemiddeld 42 procent van hun betalingen mochten uitstellen. De uitstaande schuld bedroeg eind november nog 1,1 miljard euro.  De RSZ controleerde 2.113 werkgevers.

Volgens Eric Van den Broele van Graydon is de wil om het goed te doen vast en zeker aanwezig bij de controlediensten van de overheid. Maar of die ook opgewassen zijn tegen die enorme taak? Van den Broele gelooft van niet. "Er zijn niet voldoende controleurs en technisch zijn hun platformen niet klaar. De uitbreiding die Crevits nu plant, is al een belangrijk signaal. Voor zoiets moet je veel aan datamining doen. De overheid doet dat al ten dele maar dat zal nog met extra inzichten moeten worden uitgebreid."