Pijnlijke emotie met positief kantje: dit gebeurt er in je hersenen wanneer je je eenzaam voelt

Neumayer-Station III is een onderzoeksbasis op Antarctica. De basis staat op stalen pijlers, met daaronder een tweehonderd meter dikke ijslaag. Rondom: eindeloze, uitgestrekte ijsvlaktes. Tijdens de lange wintermaanden zakken temperaturen onder de veertig graden onder nul, met snoeiharde winden en dagenlange sneeuwstormen. Neumayer-Station III is op dat moment één van de meest afgelegen, geïsoleerde plekken op aarde.

Wat doet een langdurig verblijf op zo’n afgelegen plek met je brein? Dat onderzochten Duitse wetenschappers door de hersenen van acht poolreizigers te onderzoeken. Ze deden dat voor en na een verblijf van veertien maanden in Neumayer-Station III. De resultaten van het onderzoek werden deze maand gepubliceerd in het prestigieuze New England Journal of Medicine. 

De onderzoekers zagen grote veranderingen in de hersenen van de poolreizigers na hun verblijf op Antarctica. Enkele hersengebieden waren letterlijk gekrompen, vooral in de getande gyrus. Dat hersendeeltje speelt een belangrijke rol bij het vormen van herinneringen en het verkennen van nieuwe omgevingen.

De studie over de poolreizigers haalde wereldwijd de media. “Eenzame Antarctische winters verkleinen je brein”, kopte een website. Een andere website had het over de “neurowetenschap van de eenzaamheid”. De boodschap, kort door de bocht: let op met eenzaamheid, want eenzaamheid laat je hersenen krimpen. Of toch een stukje daarvan, de getande gyrus.

Het is allemaal wat ingewikkelder. Enkele gebieden in de hersenen van de poolreizigers waren inderdaad gekrompen, maar we weten niet zeker hoe dat komt. Misschien kwam het niet door de eenzaamheid, maar door de monotonie van het dagelijks leven in Neumayer-Station III. Je zit er maandenlang opgesloten, zonder privacy en zonder veel afleiding. Ook dat kan invloed hebben op je hersenen.

We weten ook niet of de poolreizigers zich vaak eenzaam voelden, want dat werd niet onderzocht. Eenzaamheid is bovendien een complexe emotie die vaak fout begrepen wordt. Eenzaam zijn is niet hetzelfde als alleen-zijn. Mensen kiezen er soms zélf voor om een tijdlang alleen te zijn, zonder dat ze zich daarom ook eenzaam voelen. Omgekeerd kan je veel sociaal contact hebben en je toch heel eenzaam voelen. 

Wat eenzaamheid wel is? "Het is een gevoel van ontevredenheid over de kwaliteit van je relaties", zegt eenzaamheidsexpert Luc Goossens, professor psychologie aan de KU Leuven. "Eenzaamheid is altijd een negatief gevoel. Aangenaam is het nooit."

Eenzaamheid is niet alleen onaangenaam, het is ook stresserend. Je lichaam ervaart het als een bedreiging en dus gaat het meer stresshormonen aanmaken. Die opstoot van cortisol en adrenaline geeft je extra energie, wat kan helpen om de stresserende situatie aan te pakken. Op termijn ondermijnt het wel je slaap en je immuunsysteem. 

Dat eenzaamheid stresserend is, zie je ook bij proefdieren. Als je knaagdieren afzondert in een kooi, dan gaan ze zich anders gedragen. Ze snoepen dan meer en ze worden meer vatbaar voor verslavingen. Als de isolatie lang duurt, dan gaan ze zich ook angstiger en depressiever gedragen. 

"Gedwongen isolatie zorgt bij veel dieren voor stress", zegt Luc Goossens. "Dat is zelfs onderzocht bij koeien. Zij staan altijd samen met andere koeien in de stal of in de wei, het zijn sociale dieren. Als je hen een tijdlang afzondert in een aparte stal, dan ervaren ze dat als stresserend."

We weten natuurlijk niet zeker hoe de Holstein-runderen in dit onderzoek zich voelden, want je kan hen geen vragenlijst laten invullen. De auteurs onderzochten daarom of de koeien meer stresshormonen aanmaken als je hen afzondert. Dat bleek inderdaad het geval. De koeien werden ook gevoeliger voor pijn, wanneer ze geprikkeld werden met een laserstraal.

Die gevoeligheid voor pijn is opvallend, want eenzaamheid en pijn liggen dicht bij elkaar. Wetenschappers spreken in dat verband ook wel over “sociale pijn”: de pijn die je voelt als een geliefde sterft, na een relatiebreuk of echtscheiding of als je het gevoel hebt dat je er niet helemaal bij hoort. Sociale pijn ervaar je ook als je beschaamd bent of als je gepest wordt.

Hersenonderzoek toont dat er een grote overlapping is tussen de hersengebieden die een rol spelen bij fysieke en bij sociale pijn. Dat blijkt uit onderzoek waarbij proefpersonen een spelletje spelen, terwijl hun hersenen gescand worden. Als ze het gevoel hebben dat ze uitgesloten worden van het spel, dan lichten hersengebieden op die ook oplichten wanneer je pijn ervaart. 

De hersengebieden die een rol spelen bij pijn, zijn dus ook actief als je je uitgesloten voelt. "In dat opzicht kan je stellen dat eenzaamheid ook een vorm van pijn is", zegt Luc Goossens.

Bekijk hier een reportage uit "Terzake" van 18 december 2020 over eenzaamheid bij ouderen in Neder-Over-Heembeek en hun lot dat een maatschappelijk werker zich aantrekt (en lees voort onder de video):

Langdurige eenzaamheid is ook erg slecht voor je gezondheid, zo blijkt uit tientallen studies. Het verhoogt je risico op een lange lijst aandoeningen, van hart- en vaatziektes en beroertes tot verhoogde cholesterol, en zwaarlijvigheid.  Het verhoogt ook je risico op dementie. Dat is de conclusie van een grote overzichtsstudie, die vorig jaar gepubliceerd werd. 

"Langdurige eenzaamheid is gelinkt aan 26 procent meer kans op dementie", zegt KU Leuven-professor Davy Vancampfort, één van de auteurs van de studie. "Ander onderzoek geeft aan dat eenzaamheid ongeveer even slecht is voor je gezondheid als vijftien sigaretten per dag."

Hoe het komt dat eenzaamheid zo ongezond is? Er zijn verschillende verklaringen. Eenzaamheid ondermijnt je motivatie om goed voor jezelf te zorgen, bijvoorbeeld door te sporten. Eenzame mensen troosten zichzelf ook vaak door te veel te eten of te drinken. Ook dat is natuurlijk slecht voor je gezondheid.

Eenzaamheid is ook een bron van stress en langdurige stress veroorzaakt ontstekingen.  Dat is op zich niet slecht, ontstekingen zijn een normale reactie van het immuunsysteem. Ze ontstaan ook wanneer dat immuunsysteem zich verweert tegen een virus of een bacterie. 

Als zo’n ontstekingen niet snel verdwijnen en chronisch worden, dan is dat wél slecht voor je gezondheid. "Het ondermijnt je immuunsysteem", zegt Davy Vancampfort. "Het wordt ook gelinkt aan heel wat mentale stoornissen."

Dat soort ontstekingen onstaan dus als mensen langdurig eenzaam zijn. Ze komen in een toestand van chronische "inflammatie" terecht. En die ontstekingstoestand ondermijnt hun mentale en fysieke gezondheid.

Eenzaamheid is dus niet alleen pijnlijk en stresserend, het verhoogt ook je risico op een waslijst aan gezondheidsproblemen Wetenschappers hebben daarom lang gedacht dat eenzaamheid alleen maar negatief is. Dat lijkt logisch: het is onaangenaam, stresserend én ongezond. Hoe kan zoiets toch nuttig zijn?

Dat we vandaag anders denken over eenzaamheid, is vooral te danken aan het werk van John T. Cacioppo, een pionier van de "sociale neurowetenschap". Volgens Cacioppo is eenzaamheid een nuttige emotie die mensen aanzet tot actie. Het motiveert je om je relaties te verbeteren of te herstellen. 

"Eenzaamheid is niet leuk, maar het motiveert wel", zegt Luc Goossens. "Het is stresserend, maar net die stress helpt je om op zoek te gaan naar oplossingen. Het wordt pas een probleem als de stress lang blijft duren en chronisch wordt. Dan wordt eenzaamheid wél ongezond."

Dat eenzaamheid motiveert, zie je ook in heel wat dierproeven. Sociale dieren, een hamster of een rat bijvoorbeeld, zijn erg gemotiveerd om te werken voor sociaal contact.  Ratten duwen ijverig op een hendeltje wanneer ze als beloning even een andere rat kunnen zien. Spreeuwen willen zelfs werken om een afbeelding van een soortgenoot te kunnen zien. Ook vogels hebben blijkbaar behoefte aan verbondenheid, zelfs als die komt in de vorm van een foto.

Dat eenzaamheid motiveert, werd recent nog bevestigd in een ingenieuze studie, gepubliceerd in het tijdschrift Nature.

Voor dat onderzoek werden 40 proefpersonen opgedeeld in twee groepen. De mensen in de ene groep werden tien uur lang afgezonderd in een kamertje, zonder sociaal contact en zonder telefoon. Ze kregen wel een ruime voorraad snacks. De mensen in de andere groep hadden geen snacks, maar wel sociaal contact. Zij moesten enkel tien uur vasten.

Na afloop werden de hersenen van alle proefpersonen gescand. Ze kregen tijdens die hersenscans ook een reeks foto’s te zien. Er waren foto’s bij van lachende en pratende mensen, maar ook foto’s van cake, pizza en chocolade.

De hersenen van de uitgehongerde proefpersonen reageerden sterk wanneer ze foto’s van eten te zien krijgen. Op die momenten was er sterk verhoogde activiteit in hersengebieden die gelinkt zijn aan verlangen. 

De hersenen van de proefpersonen die tien uur lang geïsoleerd werden, reageerden vooral bij het zien van foto’s met pratende of lachende mensen. Dezelfde hersengebieden werden geactiveerd, maar dan bij het zien van lachende of knuffelende mensen. Wanneer ze een stuk taart of een cupcake te zien kregen, was er veel minder reactie in die gebieden.

De titel van het onderzoek vat het mooi samen: "Acute sociale isolatie zorgt voor een verlangen in de hersenen dat vergelijkbaar is met honger".

Het lijkt misschien vreemd, maar eenzaamheid en honger hebben één ding met elkaar gemeen: het zijn allebei motiverende emoties, die ons aanzetten tot actie. Honger motiveert je om op zoek te gaan naar voedsel, wat helpt om te overleven. Gevoelens van eenzaamheid motiveren je om op zoek te gaan naar sociaal contact. Ook dat helpt om te overleven. Mensen hebben niet alleen nood aan voedsel en een dak boven hun hoofd, maar ook aan verbondenheid. 

De onvermijdelijke vraag is dan natuurlijk: als eenzaamheid motiveert, hoe komt het dan dat toch zoveel mensen eenzaam zijn? 

Het antwoord: eenzaamheid is op korte termijn wel motiverend, maar dat effect verdwijnt als de eenzaamheid lang blijft duren.

"Mensen trekken zich dan terug", zegt Luc Goossens. "Ze voelen zich bedreigd en ze zien overal gevaar, ook waar er geen gevaar is. Ze durven geen risico's nemen en ze sluiten zichzelf op. Daardoor hebben ze nòg minder sociaal contact en raken ze nòg meer geïsoleerd. Zo ontstaat een negatieve spiraal. Hoe langer dat duurt, hoe groter de kans dat je er niet meer uit geraakt."

Zo'n spiraal kan je gelukkig wel doorbreken. Daarom is Goossens blij met de initiatieven rond eenzaamheid in het kader van De Warmste Week. "Het zal langdurige eenzaamheid de wereld niet uit helpen, maar het zorgt voor een kortstondig contact. Dat kan zeker helpen, het zijn stapjes in de juiste richting."

Davy Vancampfort zegt dat we ook meer moeten inzetten op "social prescribing" of "sociaal voorschrijven". "Artsen en hulpverleners zouden vaker sociaal contact kunnen voorschrijven in plaats van medicatie. Dat gebeurt nu al in het Verenigd Koninkrijk."

Een huisarts kan iemand die zich eenzaam voelt bijvoorbeeld aanraden om lid te worden van een wandelclub of sportverenging of van aan vrijwilligerswerk te doen. Dat sociaal contact helpt mensen om weer te verbinden. "Je verbonden voelen met anderen is een psychologische basisbehoefte", zegt Vancampfort. "Niemand kiest ervoor om eenzaam te zijn."

Misschien zit daar wel het grootste verschil met de poolreizigers uit het Duitse onderzoek. Zij hadden allemaal zélf gekozen voor een langdurig verblijf op Antarctica. Niemand verbleef in Neumayer-Station III omdat hij daartoe gedwongen werd. 

Alleen-zijn is een vrijwillige keuze", besluit Vancampfort. "Eenzaamheid is dat niet."

Meer weten? Beluister hier een gesprek met ontwikkelingspsycholoog Luc Goossens, uit het Radio 1-programma "Nieuwe feiten":