Protest vs. poëzie: verandering met de vuist of met het woord?

Hoewel de beelden van Trump-supporters en Amanda Gorman sterk contrasteren, hebben ze ook iets gemeen: ze zijn beide emotioneel beladen. De Trump-supporters zijn duidelijk kwaad: hun woede uit zich in geroep, het afbreken van meubilair, geweld (idem voor de coronarellen in Nederland). Amanda Gorman straalt net het tegenovergestelde uit: rust en kalmte. Met haar sierlijke handbewegingen zette ze haar woorden van hoop en verzoening kracht bij. 

Maar de beelden hebben ook nog iets anders gemeen: ze willen beide sociale verandering. Hoe tegengesteld de boodschap ook is, ze stellen beide het status quo in vraag. Maar de wereld waar ze van dromen is fundamenteel verschillend. Waar Trump aanhangers terug willen naar een eerder ‘gesloten samenleving’ waarin een homogene groep van mensen op basis van een nationale identiteit een vredige samenleving wil tekenen binnen de grenzen van de VS, schotelt Amanda Gorman de Biden-fans een ‘open samenleving’ voor waarin eenheid, samenwerking en diversiteit centraal staan.

Hoewel ik mezelf tot het tweede ‘kamp’ reken, gaat het hier niet zozeer om de inhoud, maar over de weg ernaartoe. Beide beelden presenteren duidelijk een andere samenleving, maar ook de middelen of methode om hun verzuchtingen te uiten zijn zeer verschillend: protest versus poëzie.

Hun verschil in methode nodigt uit om een standpunt in te nemen over welke middelen om sociale verandering in gang te zetten legitiem zijn en welke niet. Met het mooi schikken van woorden in een gedicht doe je geen vlieg kwaad. Weinigen hebben er een probleem mee. De bestorming van het Capitool is andere koek: redelijkerwijs bestempel je dit niet meteen als een legitieme manier om van mening te verschillen. En zo delen we de wereld op in de goeden en de slechten.  

Maar je kan de vraag ook anders stellen: in hoeverre zijn beide methodes effectief in het realiseren van sociale verandering? Intuïtief zijn we waarschijnlijk eerder geneigd om hierin een realistisch dan idealistisch standpunt in te nemen.

We gaan ervan uit dat de meeste fundamentele veranderingen met geweld gepaard gaan. Je hoeft daarvoor geen voorstander te zijn van geweld, je kan het zelfs sterk veroordelen. Maar sommigen - zowel ter extreme linker- als rechterzijde – stellen het gebruik van geweld voor als een ‘noodzakelijk kwaad’. Ze keuren het bijgevolg goed als het ingezet wordt ‘voor de goede zaak’.

Je mag ervan op aan dat ten minste een belangrijk deel van de Trump-supporters die deelnamen aan de bestorming wel degelijk die mening zijn toegedaan, hoewel er natuurlijk ook altijd een deel is dat zich laat meesleuren door de emoties van het moment. 

Klopt het dat geweld een noodzakelijk kwaad is om maatschappelijke verandering tot stand te brengen? Neen. Onderzoek toont aan dat geweldloos verzet in veel situaties succesvoller is dan gewelddadig verzet. Deze contra-intuïtieve vaststelling vind je onder andere terug in een studie die alle geweldloze en gewelddadige protesten die gebruikmaken van een massa-actie sinds 1900 tot 2006 in kaart bracht. In veel van die 323 massa-acties gaat het over verzet dat al dan niet leidt tot het omverwerpen van een zittende regering of het bevrijden van een bepaald gebied.

Succesfactoren zijn een breed en divers maatschappelijk draagvlak, minstens een deel van de elite die afstand wil doen van het status quo, een grote variatie in methodes (en dus niet enkel protest), én protest dat niet uitmondt in gewelddadig verzet. In veel gevallen is net dat laatste niet evident.

Diegenen die het status quo verdedigen, hebben er alle belang bij om het protest te militariseren en op die manier het legitieme en geweldloze verzet in diskrediet te brengen. Of het nu de Nederlandse premier Rutte is die reageert op de coronaprotesten, of Trump-aanhangers die de Black Lives Matter-beweging criminaliseren, of Belgische politici die hun afkeur uitspreken over de rellen na het overlijden van Ibrahima, of president Assad in Syrië: allen hebben ze er baat bij om alle demonstranten weg te zetten als een stelletje relschoppers of terroristen. 

Natuurlijk is het gemakkelijk om tegenvoorbeelden te vinden. Uiteindelijk zijn wij toch ook allemaal blij dat de Amerikanen in Normandië zijn geland. Maar het is complexer dan dat. Denk aan Vietnam, Afghanistan, Irak, Libië of Syrië: het militariseren van verzet was in deze gevallen niet bepaald een goede zet.

In de grote meerderheid van gevallen van burgerlijk verzet is het ook geen zwart-wit-tegenstelling en lopen geweldloos en gewelddadig verzet door elkaar. Het is bijvoorbeeld niet zo evident om aan te geven welk aandeel geweldloos en gewelddadig verzet hadden in het succesvol verzet tegen het Apartheidsregime in Zuid-Afrika. Maar het punt is dat in de meeste gevallen andere factoren verklaren waarom verzet al dan niet tot de verhoopte maatschappelijke verandering leidt: een breed draagvlak, steun bij een deel van de elite, en een groot pallet aan actiemogelijkheden.

We leven zogezegd in tijden van polarisatie. Dat is een vaststelling die je niet zo makkelijk eenduidig kan becommentariëren. Het is evident dat de coronasituatie allerlei bestaande maatschappelijke spanningen verder op scherp stelt. Net zoals het logisch is dat sociale media een cruciale rol spelen in het verder polariseren van menig meningsverschil. En argumenteren dat Donald Trump geen schuld treft in het verder polariseren van de Amerikaanse maatschappij is Fake News.

Maar de vraag is hoe nieuw of anders de hedendaagse polarisatie is ten opzichte van wat we nog kennen uit de geschiedenisboeken. Onze Belgische burgers van de vorige eeuwen waren ook niet bepaald doetjes.

De eerste algemene staking in 1886 leidde tot een beperkte invoering van sociale wetgeving maar ging ook gepaard met geweld. Het algemeen meervoudig stemrecht kwam er na de algemene staking van 1893 waarbij er doden vielen bij de confrontatie tussen stakers en de ordehandhavers. Ook voor het algemeen enkelvoudig stemrecht in 1919 waren er meerdere acties nodig waarbij slachtoffers vielen. Hetzelfde verhaal voor de koningskwestie na WOII en de stakingen van 1960-61.

Deze voorbeelden kunnen ons verleiden om voorstanders van gewelddadige revolutie gelijk te geven: zonder protest en geweld was een aantal cruciale omwentelingen er misschien niet gekomen. Maar dat is te kort door de bocht: andere factoren spelen een belangrijker rol. In die zin was het geweld misschien eerder een ‘overbodig’ in plaats van een ‘noodzakelijk’ kwaad. En in alle geval: niets houdt ons tegen om het eleganter en beschaafder aan te pakken dan onze voorouders. 

Niettemin, in tijden van polarisatie – waarbij het etiket van een nakende burgeroorlog nogal snel in de mond wordt genomen om de bestorming van het Capitool of de coronarellen in Nederland te duiden – kan het geen kwaad om de al dan niet terecht kwade en woedende medeburgers erop attent te maken dat geweldloos verzet effectiever is. Geef mij dus maar een alliteratie en geen vuist.