De Chinese Draak in Europa: VRT NWS gaat na hoe China voet aan de grond wil krijgen in Europa

"De kop van de draak", zo noemt de Chinese president Xi Jinping de Griekse haven van Piraeus, vlak bij Athene. Elke dag worden hier 6.000 containers vol Chinese goederen aangevoerd en daarna in treinen geladen richting Midden- en Oost-Europa. 

Het maakt van Griekenland de eerste belangrijke Europese halte op de Chinese Nieuwe Zijderoute.

Al sinds 2009 huurt de Chinese staatsrederij China Ocean Shipping Company (COSCO) een aantal haventerminals. In 2016, in volle financiële crisis, sloot ze met de Griekse overheid een overeenkomst waardoor ze meer dan de helft van de haven van Piraeus in handen kreeg. Intussen bezit COSCO zelfs 67 procent van de aandelen.  

"Piraeus was altijd een grote haven, maar niet in dezelfde mate als nu", zegt Tassos Vamvakadis, commercieel manager in Pireaus. "Als we het zelf zouden kunnen doen, zouden we dat verkiezen. Maar je hebt geld nodig, investeringen, nieuwe technologie. En dat hebben we gekregen van onze Chinese vrienden."

Sinds de komst van de Chinezen is Pireaus uitgegroeid tot de grootste haven van de Middellandse Zee. Hij verwerkt vier keer meer containervracht dan voordien. Maar hoeveel van de economische boom komt de Grieken ten goede? Het antwoord van Plamen Tonchev, China-expert bij het onderzoeksinstituut MERICS, laat weinig aan de verbeelding over: "Peanuts". 

"Het moet de Chinezen worden nagegeven: ze grijpen een kans wanneer die zich voordoet", vindt hij. Maar bij de onderhandelingen over de contracten was Griekenland duidelijk de zwakke partij. 

Op de achtergrond klinkt ook kritiek op de Europese Unie. Die zette het noodlijdende Griekenland destijds zwaar onder druk, waardoor het land op dat moment weinig andere opties had dan met de Chinezen in zee te gaan. 

Ook elders in de Balkan, in kandidaat-lidstaten als Servië bijvoorbeeld, wordt geklaagd over een gebrek aan belangstelling uit Europa. Dat zet de deur open voor China, dat wél met geld over de brug komt. "Als de Chinese aanwezigheid toeneemt in de regio, dan komt dat zeker doordat de Europese Unie op sommige vlakken en momenten afwezig is", zegt expert China-Balkanrelaties Stefan Vladisavljev.  

Aan de miljardeninvesteringen lijkt voorlopig geen einde te komen. In Griekenland heeft COSCO plannen om de haven van Piraeus nog fors uit te breiden, terwijl Griekse havenarbeiders kreunen onder de toegenomen werkdruk. Ook in Servië, een van de landen in Europa waarmee China de nauwste banden heeft, leiden de Chinezen grootse projecten. 

Maar die projecten zijn ook omstreden. Een punt van kritiek is dat China doorgaans eigen ingenieurs, bouwvakkers en materiaal gebruikt om de werkzaamheden uit te voeren, wat de werkgelegenheid niet ten goede komt. Bovendien worden normen en waarden die in Europa gelden, op vlak van arbeidsvoorwaarden maar ook van milieu, geregeld met de voeten getreden. 

In de buurt van Smederovo in Servië, waar het Chinese staatsbedrijf HBIS vijf jaar geleden een verlieslatende staalfabriek overnam, zijn dorpen bedekt door een roodbruin laagje stof. Het bevat hoge concentraties zware metalen, afkomstig van de bijna 100 jaar oude fabriek, die na de komst van de Chinezen niet werd uitgerust met de nodige filters. 

"Kankerverwekkend", zegt Nikola Krstic van de ecologische beweging Tvrdjava, die al jarenlang vergeefs actievoert tegen de zware verontreiniging.

De activisten verwijten de Chinese investeerders een gebrek aan transparantie. Niet alleen op gebied van ecologie. Ze zijn ook nog iets anders op het spoor: ze vermoeden dat in de fabriek van Smederovo Chinese gevangenen worden tewerkgesteld. Maar als ze een kijkje willen nemen, gaat de deur letterlijk voor hun neus dicht.

Gebrek aan transparantie is een kritiek die ook terugkeert in Hongarije. Daar sloot de regering van Viktor Orbán een gigantische lening af voor de modernisering van het spoor tussen de Servische hoofdstad Belgrado en de Hongaarse hoofdstad Boedapest. Met de nieuwe spoorlijn moeten Chinese producten uit de Griekse haven van Piraeus via de Balkan naar Hongarije, en dus de EU, worden vervoerd. Het is het eerste grote Chinese infrastructuurproject in de Europese Unie.

De spoorlijn zou meer dan anderhalf miljard euro kosten, waarvan ruim 80 procent geleend bij Chinese financiële instellingen. Zou, want het precieze bedrag is niet bekend, net zo min als de voorwaarden in het contract. 

Veel Hongaren maken zich zorgen, want wat als ze er niet in slagen om hun schulden af te lossen? In zo'n geval wordt gewoonlijk de afgewerkte infrastructuur geconfisqueerd en voor een lange periode uitgebaat door de Chinese schuldeisers. Dat lot hangt  Montenegro boven het hoofd, dat zich voor de aanleg van een stuk snelweg diep in de schulden stak bij China.

Nog meer omstreden dan de spoorlijn zijn de plannen om in een buitenwijk van Boedapest een satellietcampus te bouwen van de Fudan-universiteit, een elite-universiteit in Shanghai. Dat plan is des te opvallender omdat de regering-Orbán nog maar enkele jaren geleden alles in het werk stelde om de door de Hongaars-Amerikaanse miljardair George Soros opgerichte Central European University (CEU) weg te krijgen.

De Chinese campus moet 1,5 miljard euro kosten, meer dan het jaarlijkse onderwijsbudget van Hongarije. Afgelopen zomer kwamen nog duizenden Hongaren op straat om te protesteren tegen de komst van Fudan.

"Een Chinese universiteit bouwen met ons geld: zoiets is volgens mij nooit eerder gebeurd", zegt Krisztina Baranyi, burgemeester van het stadsdistrict waar de campus moet komen. "Ik wil me niet met de wereldpolitiek bezighouden, maar dit is een paard van Troje."

Zoals wel meer critici vreest de burgemeester dat de Chinese leningspraktijken en schulden de deur openzetten voor verdere economische én politieke beïnvloeding. Landen die financieel bij Peking in de schuld staan, zullen niet geneigd zijn anti-Chinese standpunten in te nemen. 

De voorbije jaren is al gebleken dat Hongarije of Griekenland zich afzijdig houden wanneer de EU zich uitspreekt tegen bijvoorbeeld mensenrechtenschendingen jegens de Oeigoeren in Xinjiang. 

En onlangs nog is de Griekse premier Kyriakos Mitsotakis ingegaan op de uitnodiging van de Chinese president om de openingsceremonie van de Winterspelen van volgend jaar in Peking bij te wonen, hoewel het Europees Parlement de EU-regeringsleiders oproept om dat niet te doen.