Wie verraadde Anne Frank tijdens de Tweede Wereldoorlog en waarom? Nieuw onderzoek wijst in richting van Joodse notaris

De conclusie van de onderzoekers is dat de vooraanstaande Amsterdamse notaris Arnold van den Bergh onderduikadressen aan de Duitsers zou doorgegeven hebben om de veiligheid van zijn eigen gezin te garanderen. Definitief bewijs daarvoor werd niet gevonden, maar volgens het team lijkt het er in ieder geval op dat ook vader Otto Frank zelf de theorie serieus nam.

"Omdat er bij zo'n oude zaak geen DNA-bewijs of videobeelden zijn, zul je altijd moeten uitgaan van indirect bewijs", zegt gepensioneerd FBI-rechercheur Vince Pankoke aan de Nederlandse openbare omroep NOS, die het verhaal vanochtend prominent online brengt. "Toch heeft onze theorie een waarschijnlijkheidspercentage van zeker 85 %. We hebben geen smoking gun, maar wel een warm wapen met lege hulzen ernaast."

Het idee om een van de bekendste mysteries uit Wereldoorlog II met moderne onderzoekstechnieken te onderzoeken ontstond in 2017. Een team van 23 onderzoekers verzamelde oude en nieuwe interviews, dagboeken, adreslijsten en oorlogsdossiers uit archieven wereldwijd om bestaande en nieuwe hypothesen te toetsen. Het onderzoek duurde 5 jaar en werd gevoerd in 7 landen. Alle buurtbewoners zijn ook geanalyseerd, wie woonde waar, wat voor mensen waren het? 

Er zijn een 30-tal bestaande theorieën opgelijst, waaronder ook de theorie dat ze per toeval ontdekt zouden zijn, maar volgens journalist Pieter Van Twisk, een van de onderzoeksleiders, zijn "27 à 28 theorieën zeer onwaarschijnlijk tot onmogelijk geweest". 

Centraal in de overgebleven theorie staat een anoniem briefje dat kort na de oorlog bij vader Otto Frank werd bezorgd. Het originele exemplaar is vernietigd, maar een kopie ervan is wel teruggevonden in een archief.  Otto Frank onthulde het bestaan ervan pas toen er in 1964 voor de tweede keer onderzoek werd gedaan naar het verraad.

Dit was de tekst die erop stond: 

"Uw schuilplaats te Amsterdam werd indertijd medegedeeld aan de Jüdische Auswanderung te Amsterdam, Euterpestraat, door A. van den Bergh, destijds woonachtig nabij het Vondelpark, O. Nassaulaan. Bij de J.A. bestond er een hele lijst door hem doorgegeven adressen."

Van den Bergh was bij eerdere onderzoeken altijd vrijgepleit. Hij was lid van de Joodse Raad. De leden daarvan werden in 1943 opgepakt en gedeporteerd. Hoe zou hij de familie Frank dan verraden kunnen hebben, was de conclusie.  

Het huidige onderzoeksteam kwam er echter achter dat Van den Bergh nooit in een concentratiekamp gezeten had. En dat hij er alles aan gedaan had om zichzelf en zijn familie te redden. Hij kreeg een tijdelijk uitstel van deportatie en beargumenteerde succesvol dat hij niet Joods was.  

In 1944 was hij waarschijnlijk nog gewoon in Amsterdam en werd het toch nog te gevaarlijk voor hem. Dat zou volgens de onderzoekers het moment geweest zijn waarop hij een lijst met onderduikadressen heeft doorgegeven aan de Duitsers.  De Joodse Raad had volgens de onderzoekers die lijsten opgesteld om aan de Duitsers te bewijzen dat er goed werd meegewerkt. 

Van den Bergh had volgens de onderzoekers zeker de connecties om de -voor de Duitsers erg waardevolle- informatie door te spelen. In de zomer van 1940 had hij als notaris de omstreden verkoop van de Goudstikker-collectie geregeld en zo had hij Alois Miedl leren kennen, Duits spion en vriend van Göring. Gewone burgers konden volgens de onderzoekers niet zomaar met informatie tot bij hooggeplaatste nazi's geraken. 

In "De afspraak" waarschuwt historicus Koen Aerts (UGent) voor een te grote "hoera"-stemming over dit onderzoek. "Het is in de vitrine gezet als zeer innovatief, terwijl dit eigenlijk een vorm is van klassiek historisch bronnenonderzoek. Het goede is dat veel bestaande theorieën kunnen afgevinkt worden als niet waarachtig. Dit is een goede basis voor verder onderzoek, maar je kan de resultaten ervan niet definitief afkloppen."

"Je zou precies willen weten hoe Van den Bergh het gedaan geeft, en dat weten we niet", geven de onderzoekers toe aan NOS." Onomstotelijk bewijs ontbreekt en er blijven vraagtekens, beseffen ze. "Ook zou je natuurlijk willen weten wie dat anonieme briefje heeft geschreven, en ook dat weten we niet", zegt onderzoeksleider Van Twisk.

"Ik denk dat er nog wel meer puzzelstukjes te vinden zijn. Het zou fantastisch zijn als er door dit onderzoek meer boven water komt. Misschien zijn er wel meer mensen die na de oorlog zo'n anoniem briefje kregen."

Wat de onderzoekers wel sterkt in hun overtuiging is dat Otto Frank zelf geloof leek te hechten aan de theorie. "We werden verraden door Joden", zou hij eens aan Parool-journalist Friso Endt hebben verklapt. Volgens Van Twisk heeft Frank de kinderen van Van den Bergh, die in 1950 overleed aan keelkanker, mogelijk willen sparen. 

Het team benadrukt ook dat het 77 jaar na de feiten zeker geen oordeel wil vellen over Van den Bergh. "De enige slechteriken waren de nazi's, zonder hen was dit allemaal niet gebeurd. Als je Van den Bergh iets verwijt, moet je je eerst afvragen hoever je zelf zou zijn gegaan om de levens van dierbaren te redden."