Bloody Sunday: hoe het Britse leger 50 jaar geleden de hoop op vrede in Noord-Ierland aan flarden schoot

Het is iets na 4 uur 's namiddags wanneer een groep betogers vlucht in de richting van een parkeerterrein tussen enkele hoge flatgebouwen in de Bogside, een katholieke wijk even buiten het historische centrum van Derry. Een van hen is Edward Daly, een 38-jarige priester. Naast hem loopt een jongen met krullen, ze glimlachen even naar elkaar. Wanneer Daly plots een schot hoort, zakt de jongen naast hem in elkaar.  De 17-jarige John "Jackie" Duddy is het eerste dodelijke slachtoffer van Bloody Sunday. 

Op amper 12 minuten tijd maaien de Britse para's tientallen mensen neer  in de straten en vanop de stadsmuren. 14 manifestanten zullen het niet overleven. De meeste dodelijke slachtoffers zijn net zoals Jackie Duddy jonge tieners. Een foto van de kalende Edward Daly, zwaaiend met een bebloede witte zakdoek, en daarachter 4 mannen met de stervende jongen in hun armen, zal de tragiek van Bloody Sunday voor altijd samenvatten. 

Een uur eerder is een vreedzame manifestatie met meer dan tienduizend deelnemers uit het centrum gejaagd. De manifestanten protesteerden tegen een nieuwe wet die het mogelijk maakt om verdachten voortaan vast te zetten zonder proces. Derry (officieel Londonderry) is een stad aan de grens met de Ierse Republiek met een katholieke meerderheid. Maar door de manipulatie van het kiesproces heeft het al jarenlang een protestants bestuur dat de katholieke wijken verwaarloost. 

De katholieken in Noord-Ierland inspireren zich bij hun protest op de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten: net zoals de zwarte Amerikanen voelen ze zich tweederangsburgers die gediscrimineerd worden op de arbeidsmarkt, in de politiek en bij het zoeken naar een woning bijvoorbeeld. Ze denken dat een hereniging met de Ierse Republiek in het zuiden aan die discriminatie een eind zal maken. De protestanten zijn dan weer gehecht aan hun "unie" met Groot-Brittannië.

Ook de relaties met het Britse leger, dat oorspronkelijk door de katholieke bevolking werd gezien als een buffer tegen de unionisten, zijn verslechterd, zeker nadat in Derry een meisje van 14 en een moeder van 47 zijn doodgeschoten door Britse militairen. Het IRA (Iers Republikeins Leger) heeft wegversperringen opgezet die Britse tanks en politievoertuigen moeten beletten om in de katholieke wijken te komen. Jongeren bekogelen hen met stenen als ze het toch proberen. Dat doen ze ook tijdens de manifestatie op 30 januari.

De camera's legden vast hoe het Britse leger demonstranten neerschoot tijdens een protestmars in Derry 50 jaar geleden, bekijk het hier:

De gebeurtenissen van Bloody Sunday trekken een schokgolf door heel Ierland. Op 2 februari, de dag dat 12 slachtoffers begraven worden, steekt een woedende menigte de Britse ambassade in Dublin in brand. Radicale organisaties als het IRA rekruteren honderden nieuwe leden tussen de verbitterde jongeren. De jaren nadien verharden "The Troubles", met paramilitaire organisaties aan beide kanten die verantwoordelijk zijn voor duizenden doden.

Wat ook niet bijdraagt tot de verzoening is de snelheid waarmee het officiële onderzoek naar de omstandigheden van de schietpartij wordt gevoerd. Begin april 1972 concludeert Lord Widgery, de hoogste magistraat van het land, dat de Britse militairen en de Britse overheid geen schuld treft. Hij gelooft de verklaringen van de betrokken militairen dat ze reageerden uit zelfverdediging toen ze beschoten werden door militanten van het IRA. Eind 1972 krijgt Derek Wilford, de luitenant-kolonel die de para's aanvoerde, de Orde van het Britse Rijk opgespeld door koningin Elisabeth.

Het zal nog tot 1998 duren - het jaar waarin het Goede Vrijdagakkoord wordt getekend - dat er onder impuls van premier Tony Blair een groot openbaar onderzoek komt. Daarvoor worden honderden getuigen gehoord: niet alleen de betrokken militairen en voormalige manifestanten, maar ook buurtbewoners, politici en journalisten. Er wordt nooit eerder bekeken beeldmateriaal bovengehaald en de wapens die die dag gebruikt werden. 

Wanneer de Saville-commissie 12 jaar later (!) haar rapport bekendmaakt, is het besluit duidelijk: "de schoten van de soldaten van 1 PARA op Bloody Sunday veroorzaakten de dood van 13 mensen (1 man overleed pas enkele maanden later aan zijn verwondingen) en verwondden er evenveel, geen enkele van de slachtoffers vormde een ernstige bedreiging." Het rapport vermeldt verder dat veel soldaten  "schoten op vluchtende burgers en burgers die de gewonden probeerden te helpen" en dat ze nadien valse verklaringen hadden afgelegd.

Geen enkele van de dodelijke slachtoffers was gewapend, besluit het rapport of had vooraf met stenen of Molotov-cocktails naar de soldaten gegooid. De met het Britse ereteken bekroonde luitenant-kolonel Wilford wordt ervan beschuldigd de para's, tegen het bevel van zijn superieuren in, achter de betogers te hebben gestuurd. 

Na de publicatie van het Saville-rapport biedt premier Cameron in 2010 zijn excuses aan in het Britse Lagerhuis: "De conclusies van dit rapport zijn overduidelijk. (...) Wat gebeurde op Bloody Sunday was tegelijkertijd ongerechtvaardigd en valt niet goed te praten. Het was verkeerd." En: "In naam van de regering en in naam van ons land zeg ik: het spijt me verschrikkelijk. I am deeply sorry. "

50 jaar na Bloody Sunday is alles rustig in Derry. Althans dat lijkt toch zo. Met geld van de Europese Unie werd er 10 jaar geleden een"Peace Bridge" aangelegd over de rivier Foyle die de katholieke en protestantse wijken met elkaar verbindt. Want ondanks de vrede leven de 2 gemeenschappen in de praktijk nog altijd grotendeels gescheiden, elk in hun eigen realiteit: voor protestanten is die Brits, voor de katholieken Iers. Met sombere muurschilderingen wordt de herinnering aan Bloody Sunday - in de katholieke wijken - levend gehouden. Dat geen enkele van de betrokken militairen ooit terecht stond en dat het Britse leger nooit excuses heeft aangeboden, blijft voor veel mensen een pijnpunt.

(Lees verder na de tweet)

Sinds een paar jaar heeft de Brexit de oude tegenstellingen weer naar boven gehaald. Doordat er nu een zeegrens ligt tussen Noord-Ierland en de rest van het VK (op het gebied van handel volgt Noord-Ierland de Ierse/Europese regels en niet de Britse) leeft bij een deel van de protestantse bevolking de vrees dat er uiteindelijk toch een Verenigd Ierland zal komen. De afgelopen jaren braken er geregeld opnieuw relletjes uit. Daarbij kwam in 2019 een onderzoeksjournaliste om het leven.

Maar sinds enkele jaren heeft Derry er een nieuw en hoopvol symbool bij en dat zijn de  Derry Girls, een succesreeks die intussen ook bij ons te zien is op Netflix. De reeks - geschreven door "Derry Girl" Lisa McGee (zie ook tweet hierboven) - vertelt met veel humor de "coming of age" van een groep middelbare scholieren die tijdens de laatste jaren van de Troubles en daarna de prille vrede hun weg zoeken in het leven. Naar Noord-Ierse traditie is er ook een muurschildering van gemaakt: in tegenstelling tot die van Bloody Sunday is ze in kleur.