Turkije sluit toegang tot Zwarte Zee voor oorlogsschepen op basis van Verdrag van Montreux uit 1936: wat betekent dit?
Turkije heeft besloten de toegang tot de Zwarte Zee af te sluiten voor militaire schepen. Het land roept daarvoor het Verdrag van Montreux in, dat ingeschakeld kan worden in tijden van oorlog. De beslissing dwingt Turkije in een hachelijke situatie, want hoewel Turkije deel uitmaakt van de NAVO, onderhoudt het land ook goede betrekkingen met Rusland. Het land stond na de inval van Rusland in Oekraïne dagenlang voor een dilemma, maar kiest nu onder grote internationale druk dan toch een kant.
“Het gaat niet om een paar luchtaanvallen. De situatie in Oekraïne is officieel een oorlog." Zo gooide de Turkse minister van Buitenlandse Zaken Mevlüt Çavusoglu het roer om nadat Turkije dagen had geaarzeld de situatie in Oekraïne een oorlog te noemen. “We zullen daarom het Verdrag van Montreux uitvoeren.”
Wat houdt het Verdrag van Montreux in?
Volgens het Verdrag van Montreux, dat in 1936 tot stand kwam, mag Turkije het scheepsverkeer reguleren door de Bosporus en Dardanellen. Dat zijn strategisch belangrijke zeestraten die de Middellandse Zee verbinden met de Zwarte Zee. Het verdrag geeft de Turken de volledige controle over de straten.
Artikel 19 van het verdrag stelt dat Turkije de zeestraten mag afsluiten in tijden van oorlog. Ook artikel 21 kan worden ingeroepen, want dat geeft Turkije toestemming beslissingen te nemen als het zich bedreigd voelt door nakend oorlogsgevaar. Omdat Turkije de situatie nu officieel een oorlog noemt, is de weg dus vrijgemaakt om een beroep te doen op het Verdrag van Montreux.
Concreet betekent de invoering van het verdrag dat geen enkel militair schip kan varen tussen de Middellandse Zee en de Zwarte Zee, ook geen NAVO-schepen, al blijft Turkije relatief voorzichtig met de interpretatie van het verdrag: oorlogsschepen behouden wel het recht om terug te keren naar hun basis. “Van deze uitzondering mag echter op geen enkele manier misbruik worden gemaakt”, benadrukt Çavusoglu. “Schepen die terugkeren naar hun thuishaven mogen niet deelnemen aan de oorlog.”
De beslissing van Turkije, die volgt op een vraag om hulp van Oekraïne en na grote internationale druk, is in verschillende opzichten opmerkelijk. "Turkije heeft goede banden met zowel Rusland als Oekraïne, maar is ook lid van de NAVO", zegt defensie-expert Sven Biscop (Egmontinstituut en UGent).
"Het land stond daardoor dagenlang voor een dilemma na de inval van Rusland in Oekraïne. Deze uiteindelijke beslissing is een zeer significante verschuiving in de positie van Turkije. Ze hebben lang geschipperd tussen de NAVO en Rusland, maar kiezen nu dan toch duidelijk de kant van Oekraïne."
"Alleen Rusland zal in de praktijk getroffen worden door de blokkade", legt Biscop uit. "Rusland zal geen militaire schepen op andere basissen kunnen terugroepen naar de Zwarte Zee om te helpen bij de oorlog. Oekraïne in theorie ook niet, maar het heeft sowieso al een veel kleinere vloot, én die bevindt zich toch al volledig op de Zwarte Zee. En andere landen hebben er momenteel toch geen baat bij om oorlogsschepen te sturen naar daar."
Ondanks de beslissing, blijft Turkije behoedzaam. De verwachting was dat de Bosporus en Dardanellen alleen afgesloten zouden worden voor schepen uit Rusland en Oekraïne, de strijdende partijen. "De keuze om toch alle landen de toegang te ontzeggen, lijkt ingegeven door het feit dat Turkije Rusland niet voor het hoofd wil stoten", zegt Ruslandkenner Jan Balliauw.
Als Poetin de regels aan zijn laars lapt en Turkije militair reageert, is de NAVO rechtstreeks betrokken
De Turkse president Erdogan zei gisteren dat Turkije "een escalatie van de oorlog wil voorkomen". Daarbij koos hij zijn woorden uiterst zorgvuldig en benadrukte hij dat hij de Turkse relaties met Oekraïne én Rusland niet in gevaar wil brengen, maar volgens Biscop zal de beslissing de relatie met Rusland in geen geval goed doen.
"Door de beslissing kan Rusland geen militaire schepen op andere basissen terugroepen om te helpen bij de oorlog, maar het is moeilijk te zeggen of dat de militaire plannen zwaar zal verstoren', zegt Biscop.
"Wat wel kan, is dat Rusland zich uitgedaagd voelt. In het, momenteel nog hypothetische, geval dat de Russische president Poetin de regels aan zijn laars lapt, zal er veel afhangen van de reactie van Turkije. Als Turkije op dat moment militair reageert, zou dat de eerste militaire confrontatie zijn tussen Rusland en een lid van de NAVO. En dan zou de NAVO rechtstreeks betrokken zijn, want een aanval op een lid, is een aanval op iedereen."