"De Russen komen!": het verhaal van een eeuw vijandschap tussen de VS en Rusland

De vijandschap begon al in 1917. Amerika onderbrak de diplomatieke banden met Rusland na de oktober-revolutie van de bolsjewieken. De nieuwe Sovjetregering zou pas formeel worden erkend in 1933 door president Franklin Roosevelt. In hetzelfde jaar openden de Amerikanen ook een ambassade in Moskou. 

Al vrij snel na de communistische revolutie van Lenin ontstaat in de VS een heftige angst voor alles wat links en radicaal is. De toenmalige minister van Justitie Palmer lanceert de Red Scare, de angst voor de rooien. Nadat in 1919 een bom op zijn huis wordt gegooid, begint een campagne die drie jaar lang radicale burgers zal oppakken en deporteren: de Palmer-arrestaties. Het is een soort massapsychose vol paranoia, achterdocht en vreemdelingenhaat. De angst in 1920 vloeit rechtstreeks voort uit de machtsgreep van de bolsjewieken in Rusland.

Alles wat maar een beetje naar socialisme ruikt, wordt meteen als on-Amerikaans en staatsgevaarlijk bestempeld. Er wordt jacht gemaakt op de radicalen. Duizenden mensen met ongewenste sympathieën worden opgepakt. Militante activisten, communisten en anarchisten worden de VS uitgezet. De vrees voor de roden vond al zijn oorsprong tijdens de Eerste Wereldoorlog, nog voor de revolutie in Rusland. 

President Woodrow Wilson waarschuwde toen al voor Amerikanen met een andere achtergrond, die volgens hem het "gif van ontrouw in de slagaders van het Amerikaanse leven hadden gegoten". "Zulke wezens", zei Wilson, "wezens vol hartstocht, ontrouw en wetteloosheid, moeten worden verpletterd". Onder meer de sociale activiste Emma Goldman werd naar de Sovjet-Unie gedeporteerd. Red Emma werd uitgeroepen tot subversieve alien. 

De Russische revolutie gooide nog meer olie op het vuur van de angst voor mensen die de Amerikaanse arbeiders mobiliseerden voor meer rechten. Na de Eerste Wereldoorlog was er veel sociale onrust door hoge werkloosheid en massale stakingsgolven. 

Het Congres keurde wetten goed om de immigratie uit landen met een "radicale" traditie in te perken, zoals Rusland en Italië. In 1921 werd een quotasysteem ingevoerd voor die landen. In die woelige tijd werd ook de FBI opgericht. De jonge en ambitieuze anticommunist J. Edgar Hoover zal de opsporingsdienst leiden. 

Op zijn 45.000 steekkaarten zal Hoover tot aan zijn dood in 1972 dossiers aanleggen van subversieve en radicale burgers. De FBI zal onder zijn leiding heel vaak het wantrouwen tussen burgers aanwakkeren, onder meer met pamfletten waarop stond: Don’t repeat vicious rumors or vicious whispers. Tell it to the FBI.

Communisten in Amerika sloten vaak de ogen voor het schrikbewind van Stalin in de jaren 30, onder meer tegen het Oekraïense deel van de Sovjet-Unie. Oekraïne was ook toen al de graanschuur van Europa. Beter gesitueerde boeren en hun gezinnen werden opgepakt en gedeporteerd naar Siberië. Boeren met eigen grond werden niet gewaardeerd. Ze werden koelakken genoemd, een scheldwoord voor zelfstandige boeren die volgens de Sovjets hun personeel uitbuitten.

Stalin duwde een landbouwcollectivisering door. Alle land was eigendom van de staat in sovchozen en kolchozen, collectieve boerderijen. De oogsten mislukten en alle graan ging richting Moskou. Dat leidde tot een enorme hongersnood in Oekraïne. Naar schatting 3 tot 5 miljoen Oekraïners stierven. De Holodomor werd door het Stalinregime verborgen gehouden. Het kwam in het westen aan het licht door het journalistieke werk van een jonge journalist uit Wales, Gareth Jones. 

Stalin ontkende en werd daarbij geholpen door invloedrijke Westerlingen die meehielpen aan de propaganda van de Sovjets. De beroemde Britse toneelschrijver George Bernard Shaw ontkende de hongersnood. Zelfs de correspondent van de New York Times in Moskou, Pulitzerprijswinnaar Walter Duranty, schreef dat de hongersnood gelogen was. 

In die tijd waren er wel meer zogenaamde fellow travellers, Westerse intellectuelen die gruwelijk blind bleven voor de terreur van Stalin, omdat ze zo hard wilden geloven in het communistische experiment. Het waren de tragische apologeten van Stalin. 

De hongersnood in Oekraïne was zo erg dat kannibalisme wijd verspreid was. De Holodomor tussen 1930 en 1932 wordt door minstens 15 landen erkend als een genocide, waaronder Canada en het Vaticaan. De Oekraïners zelf zijn het ook niet vergeten. 

Het speelde later een grote rol in de politieke strijd in het onafhankelijke Oekraïne na de Oranjerevolutie in 2004. Op aansturen van president Joesjenko, die met dioxines was vergiftigd tijdens de verkiezingen – wellicht door de Russische geheime dienst – riep het Oekraïense parlement de Holodomor in 2006 officieel uit tot een volkerenmoord.

Intussen was het wantrouwen van de Sovjets in de Amerikanen al vrij groot. Ze waren boos over de late diplomatieke erkenning (pas in 1933) en waren woest over de late Amerikaanse entree in de Tweede Wereldoorlog, waardoor onnoemelijk veel meer Russen de dood werden ingejaagd. De Sovjets hebben ontzettend geleden in de oorlog met Hitler. 

Zonder de Sovjets zou West-Europa niet of moeilijk bevrijd zijn geraakt van de nazi’s. Het tweede, oostelijke front heeft het Westen zonder twijfel gered. Maar de prijs die de Sovjets betaalden, was vreselijk hoog: 27 miljoen dode burgers en militairen. Ter vergelijking: iets meer dan 400.000 Amerikanen lieten het leven in WO II. Daarom eiste Stalin ook zijn invloedssfeer op bij het einde van de oorlog in 1945, tijdens de conferentie van Jalta op de Krim. 

Voor de Sovjets was de oorlog een nationaal trauma. Ze ontwikkelden een diep wantrouwen tegenover het Westen. Vladimir Poetin was nog niet geboren (hij is van 1952), maar hij hoorde in zijn jeugd de horrorverhalen van zijn ouders over de Slag bij Leningrad (nu Sint-Petersburg). Vader Poetin werd gewond en zou de rest van zijn leven manken. Zijn moeder overleefde als bij wonder toen ze onder een berg levenloze lichamen lag. Zoiets vergeet je niet.

Er moest een buffer komen om de Sovjets te beschermen tegen buitenlandse invasies. Dat is de reden voor het expansionisme in het oosten na de Tweede Wereldoorlog en de creatie van Oost-Europese satellietstaten. De Koude Oorlog was één groot misverstand, schrijft historicus Yvan Van den Berghe in zijn gelijknamige boek Het Grote Misverstand uit 1991.

Het naoorlogse expansionisme van Stalin in Oost-Europa deed de Amerikanen vrezen dat de Russen uit waren op controle en overheersing van de wereld. De Sovjets van hun kant zagen met verbazing hoe de Amerikanen oorlogsretoriek lanceerden over het rode gevaar. Er ontstond een wapenwedloop en de Sovjets konden met de hulp van overlopers en spionnen zoals Klaus Fuchs ook atoomwapens maken. Fuchs wilde niet dat één land alle kernwapens zou kunnen bezitten. 

Er ontstond een erg vijandige sfeer, uitgerekend tussen de twee grootmachten die de nazi’s hadden verslagen en mekaar vredevol hadden ontmoet op 25 april 1945 in Thorgau aan de Elbe in Duitsland (deelstaat Saksen).

De nieuwe president, Harry Truman, had met het droppen van twee atoombommen ook de Sovjets een duidelijk signaal gegeven. "Wij zijn de baas." De atoombommen toonden de Russen hoe onmiskenbaar groot de macht van de VS wel was.

Truman stuurde zijn doctrine de wereld in. Containment, de politiek van indamming. Het was de diplomaat George Kennan (1904-2005) die de indamming bedacht in zijn artikel The sources of Soviet Conduct. Volgens Kennan zouden de Sovjets proberen om kapitalistische samenlevingen te ondermijnen en hun territorium op agressieve wijze uit te breiden, tenzij ze tegendruk zouden voelen: indamming. 

BEKIJK - Op 5 augustus 1945 laat de bommenwerper Enola Gay een atoombom boven Hiroshima vallen met duizenden doden tot gevolg:

Daarom moest de VS het communisme onderdrukken, overal ter wereld waar het succes kreeg of opdook. Dat hoefde niet direct militair te gebeuren, argumenteerde Kennan, want een atoomoorlog tussen beide grootmachten zou de wereld kunnen vernietigen. Dat was het principe van mutual assured destruction. Vernietiging gegarandeerd aan beide kanten. 

Indamming, indien lang volgehouden, zou uiteindelijk leiden tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Kennan verklaarde in 1947 voor het Amerikaanse Congres dat Amerika moest proberen om vrije volkeren te steunen in hun strijd tegen communistische onderwerping. Het zou 40 jaar lang het beleid van de VS blijven. 

Winston Churchill, ex-premier van Groot-Brittannië, kondigde in 1946 in Fulton, Missouri, aan dat de wereld in twee stukken was uiteengevallen. Achter het IJzeren Gordijn hield zich allerhande onvrijheid schuil, zei hij. De defensie-uitgaven schoten de hoogte in. In 1949 deden de Sovjets hun eerste atoomtest. 

Truman antwoordde meteen met de ontwikkeling van een nog vernietigender wapen, de waterstofbom. De eerste H-bom werd getest op een atol, op de Marshalleilanden. De explosie liet een vuurbol zien van 40 vierkante kilometer groot. De vuurbol sloeg een gat in de oceaanbodem en had de kracht om de helft van Manhattan van de kaart te vegen.

De chronische dreiging met nucleaire vernietiging had een grote impact op de levens van de Amerikanen. Mensen begonnen overal atoomschuilkelders te bouwen in hun tuin. Ze oefenden het atoomalarm op scholen en andere publieke plaatsen. De jaren 50 en 60 van de vorige eeuw veroorzaakten een epidemie van films over een nucleaire vernietiging. Denk aan Dr. Strangelove van Stanley Kubrick uit 1964, met Peter Sellers in de titelrol. How I stopped worrying and love the bomb.

De Koude Oorlog stuwde ook de vooruitgang in de wetenschappen. De concurrentiestrijd tussen beide grootmachten leidde tot de exploratie van de ruimte. Op 4 oktober 1957 lanceerden de Sovjets met een intercontinentale raket de Spoetnik, de eerste kunstmatige satelliet, die in een baan om de aarde werd gebracht. Het was een enorme propagandastunt en triomf voor de USSR. 

De Amerikanen voelden zich afgetroefd door de Sovjets. Eén jaar later schoten de Amerikanen hun eigen satelliet de ruimte in, de Explorer-I van het Amerikaanse leger, onder de leiding van raketwetenschapper Wernher Von Braun, die ooit voor de nazi’s had gewerkt. 

Na de wapenwedloop was er nu ook een ruimtewedloop. Iedereen in de VS wilde wetenschapper worden. Maar de Sovjets bleven de Amerikanen jennen. In 1961 stuurden ze als eersten een man de ruimte in, Yoeri Gagarin. De Amerikanen stuurden op hun beurt een man de ruimte in, Alan Shepard. President Kennedy kondigde in zijn eerste toespraak als president in 1961 aan dat Amerika voor het eind van het decennium een man naar de maan zou sturen. 

BEKIJK - "Biep biep biep": de Spoetnik-satelliet was een enorme PR-overwinning voor de Russen:

Kennedy's voorspelling kwam 8 jaar later uit toen Neil Armstrong als eerste mens, met de missie van Apollo 11, op 21 juli 1969, voet op de maan zette. De ruimtewedloop had een winnaar en het was Amerika. De Sovjets werden intussen afgeschilderd als schurken en slechteriken die Amerika de loef wilden afsteken en bewijzen dat het communisme superieur was.

Twintig jaar eerder, in 1947, begon de Koude Oorlog ook door te sijpelen in de levens van gewone Amerikanen. In het congres ging de HUAC aan het werk, de House Un-American Activities Committee. Er begon een lange reeks hoorzittingen om te bewijzen dat communistische subversie ook binnen de grenzen van de VS springlevend was. Een ware heksenjacht kwam uit de startblokken.

In Hollywood werden honderden acteurs, producers, regisseurs en scenaristen verplicht om hun linkse sympathieën af te zweren en tegen mekaar te getuigen. Meer dan 500 mensen verloren hun baan, ze kwamen op een zwarte lijst terecht en geraakten soms 10 jaar lang niet meer aan de bak. Een ervan was Dalton Trumbo, een communistisch scenarioschrijver. 

Trumbo moest voor de commissie verschijnen. Hij weigerde om kennissen uit de filmindustrie te verklikken waardoor hij uiteindelijk zelfs in de gevangenis belandde. Freedom of speech? Na zijn vrijlating - 11 maanden later - komt Trumbo op een zwarte lijst terecht. Hij kan voortaan enkel onder een pseudoniem scenario’s voor Hollywood schrijven. Twee van zijn films zijn bekroond met een Oscar, onder meer Spartacus, maar het grote publiek kwam niet te weten dat hij ze geschreven had. De beroemde regisseur Elia Kazan verklikte wél collega’s. Het werd hem levenslang kwalijk genomen.

De Congrescommissie over on-Amerikaanse activiteiten verwoestte dus veel levens. Loze beschuldigingen bleken sterker dan tastbare bewijzen. De latere president Nixon praatte Alger Hiss mee aan de galg die als medewerker op Buitenlandse Zaken een spion zou zijn geweest voor de Sovjets. Het was 1948. 

Inschikkelijk zijn voor linkse of communistische tendenzen wordt politieke zelfmoord voor Amerikaanse politici, en dat is het eigenlijk nog steeds. Communisten bashen is een recept voor politiek succes. Nixon bouwde er zijn hele loopbaan op. 

De heksenjacht op communisten wordt een bloeiende industrie in de VS. Duizenden ambtenaren worden verdacht gemaakt, ontslagen of gevangen gezet. De anticommunistische hysterie verspreidt zich snel in de jaren 50.

Een beroemde zaak is die van het echtpaar Julius en Ethel Rosenberg. De Rosenbergs worden in 1950 gearresteerd op verdenking van spionage. Ze zouden informatie over atoomwapens hebben gekregen van een schoonbroer die betrokken was bij het Manhattan-project dat de eerste atoombom bouwde. De Rosenbergs krijgen de doodstraf. 

Op 19 juni 1953 sterven Ethel, 38, en Julius, 35, op de elektrische stoel. Uit latere documenten, de beruchte Venona-telegrammen, blijkt Julius Rosenberg militaire documenten te hebben bezorgd aan de Russen maar géén atoomgeheimen. 

Uit de giftige wolk van hysterie komt de demagogische senator Joseph McCarthy tevoorschijn. In geen tijd rijst de ster van McCarthy, een gemene man uit Wisconsin, alcoholverslaafd en algemeen beschouwd als de slechtste senator van het hele stel. 

Om zijn blazoen op te poetsen, profileert hij zich als communistenjager. Hij snoeft dat zijn koffer vol zit met namen van hooggeplaatste regeringsfunctionarissen die ook werken als spion voor de vijand. Men vermoedt dat in McCarthy’s koffers vooral flessen whisky zaten. 

McCarthy heeft de publieke opinie mee want in 1949 zijn in China ook de communisten van Mao aan de macht gekomen. Dat voedt de paranoia nog méér. Als na een tijd McCarthy ook legerofficieren begint te beschuldigen, is dat voor veel Amerikanen een brug te ver. 

Ook de media keren zich tegen hem. In het programma See it now - een actuarubriek en voorloper van 60 Minutes op CBS - van 9 maart 1954 lanceert de legendarische tv-journalist Edward R. Murrow een aanval op de onethische praktijken van McCarthy die hij als een charlatan ontmaskert. 

BEKIJK - De legendarische journalist Edward R. Murrow ontmaskerde communistenjager McCarthy op tv:

Murrow zegt in die legendarische tv-uitzending ook: ”We will not walk in fear of one another”. Na de beruchte uitzending wordt McCarthy uitgespuwd door zijn collega’s in het Congres. Hij sterft in mei 1957 aan de gevolgen van zijn alcoholverslaving, zonder vrienden. Hij is 49 jaar.

Het gevecht tegen subversie in Amerika liep parallel met de groeiende zorgen over een Sovjetdreiging wereldwijd. In 1950 brak een conflict uit in de Koude Oorlog toen het door de Sovjets gesteunde regime in Noord-Korea het kapitalistische Zuid-Korea binnenviel. De Amerikanen vreesden dat dit de eerste stap was in een campagne van de communisten om de wereld over te nemen. Amerika vond dat het wel moést ingrijpen. 

Trumans indammingspolitiek verplichtte hem om soldaten naar Korea te sturen. De oorlog eindigde onbeslist in 1953 tussen de VS samen met de VN-troepen, ook Belgische, tegen de Noord-Koreanen, Sovjets en Chinezen. 36.000 Amerikanen sneuvelden. Aan Noord-Koreaanse kant verloren de Chinezen bijna 200.000 man, de Sovjets, die officieel niet betrokken waren bij de oorlog, 300.

Het idee van indamming was voor de Amerikanen verbonden met de dominotheorie: als één steentje valt voor het communisme, dan zullen de andere ook omtuimelen. Het gevaarlijkste moment van de Koreaanse oorlog  was toen de Amerikaanse legerchef MacArthur in het openbaar pleitte voor de inzet van atoombommen tegen China. Truman ontsloeg prompt de generaal, die nochtans erg populair was in de VS. 

In Korea is sindsdien niets veranderd. Het bamboegordijn is er nog. Kim Jong-un heeft nu ook kernwapens en kon zijn prestige eventjes opkrikken na een ontmoeting met de Amerikaanse president Trump in 2018. Door de oorlog in Korea deed de defensie-industrie in de VS gouden zaken. President Eisenhower waarschuwde over de geboorte van het militair-industrieel-complex.

De op hol geslagen defensiebegroting ontspoorde nog verder door de wapenwedloop met de Russen. Het Westen richtte de Navo op in 1949. Pas toen het militaire bondgenootschap in 1955 de eerste keer uitbreidde met West-Duitsland, reageerden de Sovjets met de oprichting van hun defensiegenootschap, het Warschaupact. 

Er volgden snel nog meer twistpunten. Begin jaren 60 probeerde Kennedy Fidel Castro omver te werpen omdat die als een pion werd gezien van de Sovjets. In 1962 kwam de wereld aan de rand van de nucleaire afgrond met de rakettencrisis op Cuba. Sovjetsleider Chroestjov had raketten geïnstalleerd in de achtertuin van de VS. De wereld hield de adem in eind oktober 1962.

De Cubacrisis resulteerde in de installatie van een directe telefoonverbinding tussen Washington en Moskou: de hotline of de rode telefoon. Even tevoren in 1961 waren de gemoederen ook al hoog opgelopen toen de Sovjets een muur bouwden om Oost- van West-Berlijn af te grendelen. Kennedy ging naar de stad om er zijn stem voor West-Berlijn te laten horen. “Ich bin ein Berliner.”

In de schemerzones van de wereld waren intussen ook de KGB actief bij de Russen en de CIA bij de Amerikanen. Beide geheime diensten maakten zich schuldig aan criminele activiteiten in verre landen om of het communisme of het kapitalisme te verdedigen. De Amerikaanse CIA was betrokken bij het omverwerpen van een democratisch verkozen regering in Guatemala, die van Jacobo Arbenz in 1954, in Indonesië met het verwijderen van Soekarno in 1966, het uitschakelen van de linkse Patrice Lumumba in Congo in 1961, en de coup tegen Salvador Allende in Chili in 1973.

Clandestiene en paramilitaire operaties waren schering en inslag. In een strijd om oliebelangen met de Sovjets duwen de Amerikanen na veel gekonkel en met opgezette nepbetogingen de verkozen Mohammed Mossadegh in Iran aan de kant. Die had komaf gemaakt met de Westerse controle van de Iraanse oliebronnen. De CIA greep prompt in en bracht de Sjah aan de macht, die tot 1979 een hard schrikbewind zou voeren en het Westen weer de controle gaf over de olievelden.

In 1979 verdreef de Islamitische Revolutie van Ayatollah Khomeini de sjah van de macht. Amerika werd afgestraft door het nieuwe regime met de gijzeling van 52 Amerikaanse personeelsleden in de ambassade in Teheran. Het is het begin van een pijnlijke geschiedenis van islamitisch fundamentalisme, vanaf dan de nieuwe vijand. Het anti-Amerikaanse gevoel barst uiteindelijk helemaal uit op 11 september 2001.

We zagen het op een tragische manier nog een keer in Vietnam. Een korte militaire actie moest de communisten van Ho Chi Minh uit Zuid-Vietnam houden. De Amerikanen begrepen niet dat de Vietnamezen niet stierven voor het communisme, maar voor hun eigen zelfbestuur. 

Vietnam voor de Vietnamezen. Vietnam was een zoveelste tragedie tussen de Sovjetunie en de VS, het kostte 58.000 Amerikanen het leven. Amerika verloor de oorlog en moest na elf jaar oorlog met de staart tussen de benen afdruipen in 1975.

President Nixon probeerde een reset met de Sovjets. Hij creëerde een wereld met meer dan twee polen: naast de Sovjets en de Amerikanen verscheen ook China op het toneel. De Volksrepubliek China verving Taiwan als VN-vertegenwoordiger in 1971. 

Nixon ging in 1972 op bezoek bij Mao en knoopte diplomatieke relaties aan. Alléén Nixon kon zich dat als ex-communistenjager veroorloven. Tegelijk propageerde Nixon détente met de Sovjetunie en tekende hij een eerste kernwapenverdrag met de Russen, SALT 1, dat de kans op een kernoorlog moest verminderen. Nixon schudde de hand van Sovjetleider Brezjnev.

Spraakmakend was de ontmoeting vele jaren eerder, in juli 1959, tussen toen nog vicepresident Nixon en Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov op een Amerikaanse tentoonstelling in Moskou: het legendarische keukendebat. Voor de draaiende camera’s ging Chroesjtsjov in discussie met Nixon over welk systeem - het Amerikaanse kapitalisme of het Sovjetcommunisme - superieur was voor het leven van de gewone man. Het gesprek draaide rond de vraag of Joe the plumber dan wel Ivan met de pet beter af was. 

Chroesjtsjov liet uitschijnen dat de Sovjet-Unie een normale samenleving was, maar dat was helemaal niet zo. Chroesjtsjov leek sympathiek, hoewel hij bij zijn machtsovername na de dood van Stalin in 1953 zijn concurrent Lavrenti Beria zonder pardon liet executeren met een kogel in het voorhoofd. Beria was de ooit gevreesde baas van de Sovjet-Russische geheime dienst.

Ondanks de inspanningen van Nixon flakkerde de Koude Oorlog weer op onder Carter, die heel fel reageerde toen de Sovjets Afghanistan binnenvielen. Hij boycotte de Olympische Spelen van 1980 in Moskou als vergelding. Moskou zou op zijn beurt de Spelen in Los Angeles van 1984 dwarszitten.

Ronald Reagan was vanaf begin de jaren 80 een nog grotere communistenhater. Hij geloofde dat de verspreiding van het communisme overal ter wereld de vrijheid bedreigde. Reagan steunde op alle plekken - militair en financieel - anticommunistische regeringen en guerrillagroeperingen. De Reagandoctrine werd toegepast tegen de Sandinisten in Nicaragua, tegen het linkse verzet in El Salvador, en met een inval op Grenada.

In Europa liet Reagan kruisraketten met kernkoppen installeren. Er kwamen grote protestbewegingen tegen op gang. Franky goes to Hollywood, een Britse popgroep, maakte een grote hit over Reagan en zijn Sovjet-Russische tegenstanders met het nummer: When two tribes go to war.

Terwijl Reagan het communisme in Centraal-Amerika bestreed, was de Sovjet-Unie stilaan uit mekaar aan het vallen. De economie sputterde, de politieke onvrede tegen de onvrijheid nam toe en Michael Gorbatsjov tekende met meer openheid (glasnost) en structurele hervormingen (perestrojka) uiteindelijk het doodvonnis van de Sovjet-Unie.

BEKIJK - De legendarische clip 'Two Tribes' uit 1984 van Frankie Goes To Hollywood waar een boksmatch tussen de Russische en Amerikaanse presidenten gehouden wordt:

Twee jaar eerder had Ronald Reagan nog een toespraak gehouden aan de Brandenburgse Poort in Berlijn: “Mister Gorbachev, tear down this wall!”  Tegen 1991 was de Sovjet-Unie officieel ten grave gedragen. Duitsland was al in oktober 1990 herenigd. De Koude Oorlog was voorbij. Bush en Gorbatsjov kondigden dat ook officieel aan op een top in Malta op 3 december ‘89 op een Russisch passagiersschip, de Maxim Gorki.

Rusland, de opvolger van de Sovjet-Unie, moest met lede ogen aanzien hoe het grote rijk uiteenviel, hoe het aan macht en relevantie verloor. De Russische president Poetin was toen een 37-jarige KGB-agent in het Oost-Duitse Dresden. Hij zou de vernederingen nooit vergeten en stelde zich tot doel om de Russische eer en grondgebied te herstellen.

De overgang na het instorten van de USSR was brutaal voor de meeste Russen, het was vernederend. Het grote land was weg, de supermacht verdwenen, geïmplodeerd. Eén derde van het voormalige grondgebied was weg én de helft van de bevolking. Rusland was een beer zonder macht. 

In 1998 moest Boris Jeltsin toekijken hoe de NAVO uitbreidde met de vroegere satellietstaten Polen, Hongarije en Tsjechië. En dat was nog maar het begin. Toenmalig president Clinton vernederde Jeltsin door die uitbreiding door te drukken. 

Na de Koude Oorlog waren nochtans stemmen opgegaan om de NAVO op te doeken. De Koude Oorlog was toch immers voorbij. Wie was eigenlijk de vijand? De oude vijand bestond niet meer. Er kwam ook een alternatief voor de NAVO: Het Charter van Parijs voor een nieuw Europa, van de OVSE, met minder in plaats van méér wapens in Europa. Het plan is er nooit doorgekomen.

De Amerikaanse diplomaat George Kennan (die van de indamming in 1947) waarschuwde al in 1998 voor de oostelijke NAVO-uitbreiding. Hij noemde die een tragische vergissing die ooit als een boemerang zou terugkeren, omdat het een nodeloos provocerend effect heeft. En dat was nog voor Poetin aan de macht kwam. Hij waarschuwde dat de NAVO-uitbreiding een stempel zou drukken op de verhouding met Rusland en een nieuwe Koude Oorlog zou kunnen inluiden. 

De Amerikaans-westerse opvatting is dat het Kremlin geen doelwit is, en dat het moet aanvaarden dat de NAVO legeroefeningen houdt in Baltische staten of dat de raketten in Polen of Roemenië niet tegen Rusland zijn gericht. Het getuigt van weinig begrip voor de Russische gevoelens. 

In 2008 schreef de huidige CIA-baas, William Burns, toen nog ambassadeur voor de VS in Moskou, dat de toetreding van Oekraïne tot de NAVO "de helderste van alle rode lijnen was voor de Russische elite, een directe bedreiging voor de Russische belangen".

Je zou Poetins gevoel van onveiligheid ten opzichte van een steeds machtiger NAVO oprecht kunnen noemen. Je mag niet vergeten dat veel Russen het met Poetin eens zijn en wrok en vernedering voelen, en angst voor hun toekomst. 

Dat wil nog niet zeggen dat 144 miljoen Russen vinden dat Oekraïne met oorlog weer moet worden ingelijfd. Maar, het blijft pertinent om ons af te vragen of de uitbreiding van de NAVO naar het oosten niet net de veiligheid van die staten kwetsbaarder heeft gemaakt. 

Tijdens de Koude Oorlog bestond de perceptie dat het leven heel eenvoudig was: twee blokken, een Westers blok met vrijheid - de goeden - en het Oostblok met onvrijheid - de slechten. Twee strikt gescheiden systemen, goed versus kwaad. De Sovjets werden door Ronald Reagan afgeschilderd als de Evil Empire, het rijk van het kwaad.

Dat er een Oostblok bestond, had echter ook een milderend effect op het kapitalisme in het westen. Er waren sociale correcties, de scherpe kantjes van het rauwe systeem werden bijgevijld met een verzorgingsstaat. Het was een competitie tegen de totale staatsinmenging en totale onvrijheid in het oosten. Denk aan het keukendebat uit 1959.

Met het scheuren van het IJzeren Gordijn leek het walhalla voor elkeen in aantocht. Iedereen vrij en blij. De verwachtingen waren groot. Ik herinner het mij nog levendig. Ik studeerde net af, iedereen was hoopvol over de toekomst. Iedereen zou vrij worden en welvarend. Maar toen kwam de onzekerheid van de multipolaire wereld. De globalisering richtte ravage aan, in het westen toen de fabrieken verhuisden naar goedkopere landen, en in het oosten hakten de liberale hervormingen en de omslag naar het kapitalisme er stevig in. 

De armoede nam toe en  de werkloosheid steeg naar 14 percent. Zelfmoorden en alcoholisme leidden tot een lagere levensverwachting bij Russische mannen. De grote dromen in het ooit onvrije deel van de wereld sloegen om in een angst voor de toekomst. Met het einde van de Koude Oorlog leek het einde van de geschiedenis aangebroken, zei de Amerikaanse historicus Francis Fukuyama. 

Het bleek niet waar. De geschiedenis was niét voorbij. Onzekerheid en labiliteit namen toe. Jarenlang onderdrukte nationalistische gevoelens in het Oostblok ontsnapten als een kwade geest uit de fles, maar wel begrijpelijk: als een wanhopig handvat tegen de toegenomen economische chaos. 

Ook in het westen nam het vooruitgangsgeloof een flinke duik. Er kwam oorlog in ex-Joegoslavië, er kwam oorlog in Irak, later in Afghanistan en Syrië, en enorme vluchtelingenstromen uit het arme zuiden naar het rijke noorden.

De grote verwachtingen werden aan diggelen geslagen. In Rusland stortte eind jaren 90 de roebel in mekaar en er heerste een economische malaise. Rusland was zwak en werd overrompeld door de winnaars uit het westen. Frustraties groeiden.

Poetin kon het al snel niet meer aanzien. Hij sloeg terug en wilde het prestige van de oude reus herstellen door het nationalisme op te poken, en door dissidentie de kop in te drukken. Russen waren wel wat gewoon vanuit de Sovjettijd. Beter een sterke leider dan de democratie die chaos en armoe veroorzaakte, dachten ze. 

Ook de internationale broederschap taande. We dachten dat de westelijke vrijheid en de democratie overal zouden worden omarmd. Het ging eerder de andere kant op. "Het begon grandioos in 1989", zou Geert Mak schrijven in Grote Verwachtingen (2019). Het werd een desillusie.

Overal in Europa en het westen en zelfs het oosten werden samenlevingen gekneed naar het model van de markt, alles en iedereen werd geëconomiseerd, alles en iedereen werd een consument. Groeinormen en winst werden stukken belangrijker dan gerechtigheid. Ook de sociale zekerheid raakte uitgehold. Samenlevingen voelden zich verweesd. 

Dat besef, dat het westen op zijn retour was, gebruikte Poetin om nog méér chaos en onzekerheid te veroorzaken door onrust te zaaien in het westen. Via een informatie- en propagandaoorlog bemoeide hij zich met verkiezingen in het westen. Hij manipuleerde de harten en de hoofden in het westen. Niemand besefte dat de hele orde die was opgebouwd na 1945, kwetsbaar en uitzonderlijk was. 

De Oostbloklanden waren zonder overgang in een westers keurslijf geperst, als in een soort shocktherapie, met een stortvloed aan privatiseringen en liberaliseringen. 

De overgang naar westerse moderniteit was geen eclatant succes. De ontworteling in de hoofden nam toe. De ongelijkheid tussen burgers groeide snel, het aantal superrijken ook en daarmee hun politieke invloed. 

In Rusland ontstond een maffia-economie waarbij Poetin de staatsrijkdom - die na ‘89 voor een appel en een ei was verkocht - in de handen liet van een klasse oligarchen. 

Poetin roomde daarbij graag een stuk van de hen toegestane rijkdom af, en als de miljardairs zich teveel roerden en bemoeiden met de politiek, vlogen ze zoals Chodorkovski de cel in. Met politiek mochten de oligarchen zich dus niet bezighouden. Ze werden vazallen van Poetin en het Kremlin met hun beloftes van absolute loyauteit.

De VS en Rusland leken ogenschijnlijk goede vrienden geworden. Denk maar aan de legendarische ontmoeting tussen Boris Jeltsin en Bill Clinton in 1995 waarbij Clinton in een redelijke gênante schaterlach uitbarstte toen een schijnbaar dronken Jeltsin de pers toesprak. 

Intussen leidde het gebrekkige geloof in de toekomst tot samenlevingen die weer traditioneler, conservatiever en angstiger werden. Pseudo-populistische partijen braken door, ook in het westen. "Overal fluiten rattenvangers hun lied", schreef Geert Mak. 

Het feit dat de bankiers na de verwoestende financiële crisis van 2008 niet werden gestraft voor hun frauduleuze praktijken droeg in het Westen nog meer bij tot een walging van de politiek en de financiële elite. Burgers begonnen te rebelleren. De woede ging eerst ondergronds en smeulde een tijd en laaide pas op toen de demagogen de macht grepen zoals Donald Trump in Amerika, iemand die volgens velen zei "waar het op stond" en de elites zonder pardon aanviel.

Volk en natie kwamen centraal te staan. Je zag het ook aan een steeds groter wordende schroom in de omgang met het verleden. Trots primeerde, vaderlandsliefde, eer, trots en christendom. In die verbeelde gemeenschap, zowel in Rusland als in de VS, is geen plaats voor een ongemakkelijk verleden. 

Het westen toonde voor die gevoelens van rouw en verlies weinig medeleven of begrip. Uit documenten van 1990 blijkt dat toenmalig Amerikaans buitenlandminister James Baker suggereerde dat de NAVO niét naar het oosten zou worden uitgebreid: Not an inch eastwards.

Die vage belofte werd echter nergens echt vastgelegd. Gorbatsjov had zelfs nog het liefste gehad dat Rusland zélf lid van de NAVO was geworden. En dus rolde de NAVO de voormalige Sovjetwereld binnen, eerst met Polen, Hongarije en Tsjechië in ‘98, in 2004 met Roemenië, Bulgarije, Slovakije en de drie Baltische staten. 

Barack Obama voegde nog een schep toe aan de emmer der vernederingen, door Rusland slechts een regionale macht te noemen met een economie die niet groter was en is dan die van de Benelux. Poetin zou het Obama nooit vergeven.

In  minder dan 10 jaar tijd veranderde Rusland van mogelijk NAVO-bondgenoot tot - andermaal -  een regelrechte tegenstander. Van communisme was in Rusland al lang geen sprake meer. Rusland was intussen een heel rechts land geworden, met fascistoïde trekken: een onaantastbare leider, en onvrije media.

Ook de EU ging in de haren van Poetin zitten. Er werd nogal roekeloos campagne gevoerd in Oekraïne voor EU-lidmaatschap. Zelfs de voormalige Belgische premier Verhofstadt ging er zonder al te veel nadenken voor pleiten op het Maidanplein in 2014 in Oekraïne.

Oekraïne, dat na de Eerste Wereldoorlog nog was verdeeld tussen de Sovjet-Unie en Polen. Voor Poetin was het duidelijk: de EU had niets te zoeken in Oekraïne. Volgens Poetin mocht Oekraïne zelfs niet eens bestààn, wat hij nog eens herhaalde in zijn toespraak - anderhalve dag voor de invasie - op 22 februari 2022. De rode alarmlichten over Oekraïne waren dus al héél lang aan het knipperen.

We hadden het kunnen weten. Met Georgië bijvoorbeeld, dat in 2008 lonkte naar NAVO- en EU-lidmaatschap. Rusland greep in toen Georgië zijn opstandige provincie Zuid-Ossetië binnenviel. 

Poetins populariteit steeg heel hard toen hij het orkest van topdirigent Valery Gergiev overvloog naar de Zuid-Ossetische hoofdstad Tchinvaly, om er de Leningradsymphonie van Dimitri Sjostakovitsj op het stadsplein te spelen. Het werd live in heel Rusland uitgezonden in augustus 2008.

Poetin is een judoka, een man die dus wacht op een goede opening om toe te slaan. Hij zag een verdeeld Europa, daar had hij zélf met desinformatiecampagnes voor gezorgd. Hij zag de verslaving van Europa aan zijn gas en olie. De media in Rusland werden opgeblonken tot propagandazenders in dezelfde gelikte vorm als CNN of Fox News. 

Nieuws als wierook en mirre voor de alleenheerser-president. Alleen de officiële versie. Wie afwijkt, vliegt de cel in. De waarheid stierf in Rusland, de leugenfabriek heerst. Trollenfabrieken verspreiden het nieuws dat Oekraïne in de greep is van nazi’s of een dreigende homodictatuur.

Poetin mocht scoren van de wereld, mocht Olympische winterspelen houden in Sotsji, waar Russische atleten geregeld wonnen met de hulp van een intensief dopingprogramma, gesponsord door de geheime dienst FSB. Rusland mocht ook het WK voetbal organiseren in 2018.

En in Amerika won Donald Trump de presidentsverkiezingen van 2016, iets wat Poetin kennelijk graag wilde, bleek uit de rapporten van Amerikaanse inlichtingendiensten. Trump geloofde het niet en gaf Poetin voor de hele wereld gelijk toen die alles ontkende, op een top in juli 2018 in Helsinki.

Het was Trumps eerste campagnemanager, Paul Manafort, die de Russisch gezinde Viktor Janoekovitsj in 2010 weer in het zadel had geholpen in Oekraïne. Manafort verdiende 60 miljoen dollar voor zijn diensten in Oekraïne. Hij vloog eventjes in de Amerikaanse cel, maar Donald Trump gaf hem gratie. 

Met Joe Biden kon Poetin dat spel niét spelen. Al onderschatte Poetin Joe Biden, na diens smadelijk verknoeide aftocht in Afghanistan in de zomer van 2021. Biden voorspelde van meet af aan de invasie in Oekraïne en bracht de Europese bondgenoten dichter bij mekaar.

Hij won de informatieoorlog van Poetin door elke keer razendsnel de volgende stap aan te kondigen van de Russen. Biden voorspelde zelfs het ogenblik waarop Poetin beslist had tot de inval. Dat was op vrijdag 18 februari.

En toen de invasie begon, een kleine week later, toen pas besefte men dat vrede tussen grootmachten niet langer vanzelfsprekend is. Het overviel ons terwijl het eigenlijk al heel lang op komst was. Maar de wereld bleef goedgelovig en blind. De inname van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne vanaf 2014 en het neerhalen van het passagiersvliegtuig MH17: het waren niet mis te verstane signalen. 

Is de multipolaire wereld opgewassen tegen deze zogezegd onverwachte internationale aardverschuiving? De invasie legt in elk geval alle zwakheden bloot: de verwevenheid van de globalisering (één onderbreking in de internationale levering van onderdelen kan de economie doen stokken en de inflatie en energieprijzen fors opdrijven). Het Westen heeft geen eigen fabrieken meer om de basisproducten te produceren. Europa is verslaafd aan Russisch gas.

Misschien is het eindspel wél een misverstand: Poetin is allicht niét uit op wereldheerschappij. Het Westen huilt, maar steekt om allerhande redenen geen vinger uit om mee te vechten. Grootste verwachtingen heeft het Westen opgeroepen in Oekraïne, maar ze zijn nooit waargemaakt. 

En zo zijn we beland in een patstelling: een levensgevaarlijke toestand waarbij twee grote kernmachten nagenoeg rechtstreeks tegenover mekaar staan. Laten we intussen nooit vergeten waarom oorlog wordt gevoerd: angst, eigenbelang en eer. Een les die al te vaak wordt vergeten.