Brengt een oud Russisch nepverhaal over biowapens de oorlog in Oekraïne naar een nieuwe vreselijke fase?

Net als in veel andere landen, zijn er in Oekraïne laboratoria waar onderzoek wordt gedaan naar virussen en gevaarlijke ziektes. De labo's krijgen daarvoor onder meer geld van de wereldgezondheidsorganisatie WHO en de VS.

Rusland beweert dat de Verenigde Staten en Oekraïne in 30 labs pathogenen of ziektekiemen kweken om die dan te verspreiden en mensen ziek te maken of te doden. 

De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov beschuldigde rechtstreeks het Pentagon (het Amerikaanse ministerie van Defensie, nvdr) dat ze twee biologische oorlogslabs hebben gebouwd en door de oorlog bang zijn dat ze daarover nu de controle verliezen.

"Absurd", zei NAVO-baas Jens Stoltenberg daarover gisteren. "Leugens. We zijn bezorgd dat Moskou een "false flag"-operatie (waarbij ze de schuld bij een ander leggen, nvdr) zou kunnen orkestreren, mogelijk met chemische wapens."

Er is geen bewijs dat in Oekraïense laboratoria biologische wapens met dat doel worden gemaakt. Integendeel, de labs dienen net om de gevolgen van biologische wapens te bestrijden na de val van de Sovjet-Unie in de jaren 90.

Het gebeurt bij nepverhalen regelmatig dat er beelden opduiken die iets moeten bewijzen, maar dat is hier zelfs niet het geval. Je ziet en hoort mensen op sociale media over de labo's praten en er worden wel uit de context gehaalde documenten getoond. Maar 'bewijs' blijft uit. Het volstaat om te insinueren dat de bestaande labo's een groot gevaar vormen.

Van in de jaren 1920 tot de jaren 1990 werkte de Sovjet-Unie aan een groots biologisch wapenprogramma. De VS financiert mee het programma dat de gevolgen daarvan nog altijd moet aanpakken. Dat staat in de details die worden uitgelegd in het "Biological Threat Reduction Program".

In totaal heeft de VS ongeveer 200 miljoen dollar geïnvesteerd in 46 verschillende soorten laboratoria in Oekraïne. De Verenigde Staten leiden de faciliteiten niet en er worden geen wapens gemaakt.

Onder meer de Russische ambassadeur bij de Verenigde Naties, Vasily Nebenzja, blijft bij hoog en laag beweren dat in de labs biowapens worden gemaakt. Hij haalde tijdens de vergadering van de VN eind vorige week documenten boven die "dat moeten bewijzen". Nebenzja beweert dat onder meer vleermuizen en trekvogels de virussen in de wereld gaan brengen.

Al weken en maanden voor de inval in Oekraïne probeerde het Kremlin met complotten, in scène gezette aanvallen op burgers en nepnieuws een inval in Oekraïne te rechtvaardigen. Veel van die desinformatie en complottheorieën vonden niet massaal voet aan grond in het Westen. Ze dienden uiteindelijk meer als propaganda voor de Russische bevolking zelf.

Het nepverhaal van de biolabs daarentegen wordt actief gedeeld door een netwerk van websites en profielen op sociale media die meegaan in het verhaal van het Kremlin: Russische diplomaten en ambassades, mensen die actief Russische propaganda stimuleren, aanhangers van andere complottheorieën, "coronasceptici", tegenstanders van de Amerikaanse president Joe Biden, Amerikaanse media als Fox news en China.

De complottheorie krijgt op 26 februari, twee dagen na de inval, een boost wanneer pro-Russiche "onderzoeksjournalist" Diljana Gajtandzhjeva een bericht de wereld instuurt dat de Amerikaanse ambassade in Kiev documenten heeft vernietigd die het bestaan van de labs bevestigen. Die claim is vals. Toch wordt het bericht duizenden keren gedeeld op sociale media. 

Lees hieronder wat onderzoeker Marc Owen Jones op Twitter in een zogenoemd draadje uitlegt over hoe de desinformatie rond de biolabs wordt opgedreven:

De Amerikaanse televisiepresentator Tucker Carlson neemt de leugen over en beweert in zijn televisieprogramma dat "de Russische desinformatie die ze ons al dagen vertellen een leugen is, en een samenzweringstheorie, en gek, en immoreel om te geloven is, in feite, totaal en volledig waar is". Ruim 4 miljoen Amerikanen krijgen ook nog eens op die manier de boodschap te horen.

"Dat is best wel problematisch", vertelt Mariëlle Wijermans aan de telefoon. Wijermans is universitair docent cybersecurity en politiek aan de universiteit van Maastricht. "Eén van de doelen van dit verhaal is om de legitimiteit van de inval in Rusland zelf te vergroten. Op de Russische televisie worden nu dit soort Amerikaanse fragmenten heruitgezonden om te benadrukken dat Rusland het bij het rechte eind heeft en dat de inval gerechtvaardigd is."

Volgens het Amerikaanse magazine Mother Jones is het een directe richtlijn van het Kremlin aan de Russische media om de fragmenten van Carlson zoveel mogelijk te gebruiken. (Mother Jones is van progressieve strekking, nvdr).

Ook aanhangers van de Qanon-complottheorie, die onder meer beweert dat de wereld wordt geleid door een satanistische pedofiele elite, pushen de leugen verder mee. Ze beweren dat de Amerikaanse oud-president Donald Trump jaren geleden al verwees naar Oekraïense labs. Trump zei ooit "the virus comes from China". Daarmee bedoelde hij uiteraard het coronavirus. Maar Qanon-aanhangers beweren nu plots dat China niet het land China is, maar een Oekraïense stad en dat Trump en Poetin samenwerken om het virus uit te roeien.

Het Russische nepverhaal krijgt ook nog eens de steun van China. Waar het zich eerder wat op de vlakte hield over de oorlog, wakkert het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken de Russische bewering aan door op te roepen tot een onderzoek.

"Deze Russische militaire operatie heeft het geheim van de Amerikaanse laboratoria in Oekraïne aan het licht gebracht, en dit is iets dat niet snel kan worden afgehandeld," zei de woordvoerder Zhao Lijian van het ministerie onlangs. De man stuurde meteen ook het bericht -zonder context- de wereld in dat de VS nog 336 biolabs "controleert" in 30 landen. 

Het verhaal van biowapens in laboratoria is niet nieuw. Al in de jaren 80 lanceerde Rusland dat het HIV-virus, dat aids veroorzaakt, een biologisch wapen is dat werd uitgevonden door de VS. Propaganda met biowapens als centraal thema gaat al mee sinds de jaren 50.

Sinds de inlijving van het Oekraïense schiereiland de Krim bij Rusland in 2014 duikt het verhaal van de biologische oorlogswapens meer dan ooit op, blijkt uit onderzoek. Volgens onderzoekers die voor de Europese Commissie onderzoek doen naar desinformatie en propaganda, begint dan het verhaal te circuleren dat de VS een keten van militaire biologische labs aan het bouwen is rond Rusland.

De biowapens-theorie verandert net als een virus regelmatig van vorm, maar de kern blijft hetzelfde: biologische wapens worden ingezet tegen Rusland en zijn inwoners. Een mazelenepidemie in 2017 is in feite een biologische aanval van de VS. In 2018 al beweert Rusland dat Kiev biologische wapens heeft gestuurd naar de Russisch gezinde regio Donbas. Later zelfs dat het die wapens inzet tegen zijn eigen burgers. En nu dan het verhaal dat een biologische aanval nabij is en dat Rusland wel moet ingrijpen, vandaar de inval. Volgens het Kremlin: bevrijding. 

Wie die claim kracht wil bijzetten, vindt genoeg "bewijs". Een enkel voorbeeld: de wereldgezondheidsorganisatie WHO heeft bepaalde laboratoria opgeroepen om bepaalde virussen te vernietigen. De WHO doet dat omdat de veiligheid van de labs in deze oorlogscontext niet te garanderen is en ze vrezen dat bepaalde ziektes bij bombardementen kunnen ontsnappen. Die "veiligheidsmaatregel" wordt voor complotdenkers net het "bewijs" van de aanwezigheid van biowapens.

Bij ons weerklinkt de complottheorie voorlopig alleen in meer extremere kringen. Op sociale media vind je genoeg aanhangers van het communisme die zich geen vragen stellen bij de propaganda.

Onafhankelijk Kamerlid verkozen op een lijst van Vlaams Belang Dries Van Langenhove vraagt zich op Twitter af "wat al die militaire biolabs doen?" bij een ander bericht dat een hoorzitting in de Amerikaanse Senaat uit context haalt.  Enkel "vragen stellen" is een beproefde techniek om nepnieuws in de wereld te planten en er een graantje van mee te pikken.

"Als meer en meer mensen gaan geloven dat Oekraïne echt biologische wapens aan het maken is, dan moeten we ons zorgen maken", voegt experte Mariëlle Wijermans nog toe. "Het debat over de biowapens dreigt een schaduw te hangen over wat er echt aan de hand is in Oekraïne."

Andere experten vrezen dat de complottheorie rond de labs misbruikt zal worden door Rusland om een aanval met kernwapens te rechtvaardigen. "Het is propaganda zonder schaamte" horen we bij onderzoekers van de Europese commissie. "Aan dit soort nepnieuws en desinformatie is niets meer subtiel. De chaos moet en zal regeren."