Waarom Telegramkanalen met nepnieuws over corona nu overschakelen op Russische propaganda

In de zomer van 2021 zijn de onderzoekers gestart met het in kaart brengen van verschillende Telegramkanalen waarin desinformatie wordt gedeeld over het coronavirus en de coronavaccins. Op die manier zouden ze veel gedeelde verhalen in de berichtenapp kunnen analyseren. De kanalen zijn allemaal openbaar, Nederlandstalig en opgericht in België of Nederland. Het gaat om kanalen van uiterst rechtse inhoud of complotdenkers. In totaal hebben de onderzoekers 225 kanalen verzameld.

"Sinds de start van de oorlog in Oekraïne verschijnen in deze groepen ook heel veel berichten die valse verhalen over de oorlog bevatten. We zien dus een switch van coronakritische naar pro-Russische desinformatie", vertelt Tom Willaert, onderzoeker in digitale methoden aan de VUB en coördinator van het EDMO BELUX-project. "Internationaal onderzoek heeft die trend al op globale schaal aangetoond. Onze studie toont aan dat het ook terug te vinden is op het Nederlandstalig grondgebied."

Telegram is een toevluchtsoord voor groepen die zich verbannen voelen door de media en de rest van de maatschappij, aldus Willaert. "Dat verklaart waarom dergelijke kanalen zo snel de switch maken van desinformatie over corona naar valse verhalen over de oorlog. Zowel de pandemie als de oorlog zijn polariserende gebeurtenissen."

"Aan de ene kant heb je bijvoorbeeld overheden, de Europese Unie en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Aan de andere kant heb je mensen die zich afzetten tegen die autoriteiten. Ze voelen zich niet gehoord en gaan daardoor makkelijker mee in desinformatie die de informatie van autoriteiten tegenspreekt", vult Maria Giovanna Sessa, senior researcher aan het EU DisinfoLab en co-auteur van deze studie aan.

Om die reden hebben de onderzoekers ook gefocust op kanalen die uiterst rechts zijn of een gemeenschap van complotdenkers verzamelen. "Ze delen een anti-overheid-ideologie. Zo zien we in de verschillende kanalen verwijzingen naar de coronapas als een onderdrukkingsmiddel. Het toont een wantrouwen tegenover de overheden", aldus Willaert.

"Daarnaast is Telegram een open en gratis medium waar weinig moderatie gebeurt. Het geeft mensen een  vrij platform om hun boodschap te verspreiden en een groot publiek te bereiken", zegt Willaert. "Het is een productief mechanisme om desinformatie aan te passen aan nieuwe gebeurtenissen. Ook bij volgende grote gebeurtenissen of crisissen zal je zien dat er een switch van het soort desinformatie plaatsvindt."

Luister hier naar het gesprek met Tom Willaert in "De Ochtend" op Radio 1:

De analyse van de Telegramkanalen vertelt ook iets over hoe desinformatie in zijn werk gaat. "Wat bijvoorbeeld opvalt, is dat valse verhalen over de coronapandemie gerecupereerd worden om valse informatie over Oekraïne te verspreiden. Het wekt herkenbaarheid op. Mensen gaan er sneller in meegaan omdat ze al iets gelijkaardigs hebben gezien, maar dan in een nieuw jasje", vertelt onderzoeker Willaert.

Een voorbeeld daarvan zijn de "biolabs" oftewel laboratoria, waar onderzoek wordt gedaan naar virussen en gevaarlijke ziektes. "Tijdens de coronacrisis ging rond dat onderzoekers in zo’n lab het virus met opzet hebben gemaakt. Daar is geen bewijs voor. Nu circuleert dan weer het verhaal dat er samen met de Amerikanen dergelijke laboratoria in Oekraïne zijn opgericht om biowapens te maken. Het verhaal wordt gebruikt door pro-Russische sympathisanten om de inval van de Russen te rechtvaardigen. Maar ook hier zijn geen bewijzen voor."

"Een andere gelijkenis zijn de parallellen die gelegd worden met het nazisme. Tijdens de coronaprotesten verwezen mensen vaak naar de coronapas als een nazistisch instrument om de bevolking onder controle te houden", legt Willaert uit. "Gelijkaardig zie je dat de Russen en hun aanhangers beweren dat de Oekraïners neonazi’s zijn en zij dus "gedenazificeerd" moeten worden. Dat is opnieuw een vorm van desinformatie om hun aanval op het land goed te praten."

Naast de Telegramanalyse bekeken de onderzoekers ook factchecks over beide onderwerpen. In hun vervolgonderzoek zullen ze focussen op hoe groot de maatschappelijk impact is van dergelijke Telegramkanalen en wat eraan gedaan kan worden. Meer informatie over het onderzoek kan je hier vinden. De studie is een samenwerking tussen de VUB en EU Disinfolab. Zij zijn onderdeel van EDMO BELUX, een researchgroep rond desinformatie in België en Luxemburg.