Tand van vermoorde premier Lumumba gaat terug naar Congo: waarom is die teruggave symbolisch belangrijk?
Vandaag gaat de - vermoedelijke - tand van Patrice Lumumba terug naar zijn vaderland Congo. Het gaat om het enige overblijfsel van het lichaam van de in 1961 vermoorde Congolese premier. Hij was de eerste premier van het land toen het onafhankelijk werd na de kolonisatie door België. Ons land heeft lang geprobeerd de betrokkenheid bij de moord te verdoezelen. Wie was Lumumba en waarom is de terugkeer van de tand symbolisch belangrijk?
Wie was Patrice Emery Lumumba?
Patrice Lumumba was een van de eerste zogenoemde "évolués" in het koloniale Congo van de jaren 50. Die categorie hadden de Belgen uitgevonden voor Congolezen die een zekere opleiding hadden genoten en die hadden moeten aantonen dat ze verwesterd waren.
Lumumba was als tiener weggestuurd bij de Amerikaanse methodisten wegens moeilijk gedrag en haalde later in Stanleystad, nu Kisangani, een diploma lager onderwijs. Hij werkte voor de post, begon te schrijven en dacht dat een diploma zich ook zou vertalen in gelijkheid tussen blank en zwart.
Lumumba richtte samen met anderen de nationalistische partij MNC (Mouvement National Congolais) op en won enigszins verrassend de verkiezingen in mei 1960. Hij was een panafrikaan, hij droeg de zelfbeschikking uit van de zwarte volkeren overal in Afrika en in de wereld.
Het was een denkstroming die rond ging onder hoogopgeleide Afrikanen zoals Kwame Nkrumah, Léopold Senghor, Jomo Kenyatta en Hastings Banda. Zij werden president van Ghana, Senegal, Kenia en Malawi. Een voor een werden de kolonies onafhankelijk, ook Congo was op 30 juni 1960 aan de beurt. In dat nieuwe Congo werd de jonge, 36-jarige Lumumba premier, naast president Kasa Vubu.
FOTO - Van links naar rechts: Kasa Vubu, Lumumba en koning Boudewijn:
Hoe is Lumumba aan zijn noodlottige einde gekomen?
Wie Lumumba zegt, denkt meteen aan de beroemde - voor sommigen beruchte - toespraak die hij hield op de dag van de onafhankelijkheid, in het bijzijn van koning Boudewijn, premier Gaston Eyskens en een hele reeks notabelen. Lumumba had zich geërgerd aan de paternalistische toespraak van koning Boudewijn.
Hij hield zich niet aan zijn tekst en beet van zich af over de wantoestanden van het kolonialisme: "Wij hebben spot moeten ondergaan, beledigingen, slaag, ’s ochtends, ’s middags en ’s avonds, omdat we negers waren. Wie zal vergeten dat men bij een zwarte altijd 'jij' gebruikte, zeker niet zoals bij een vriend, maar wel omdat het eerbare 'u' alleen maar voor blanken was voorbehouden?" Koning Boudewijn en de Belgische regering waren ontzet.
BEKIJK - Een fragment uit die beroemde toespraak:
Meteen na de gewelddadige machtsovergang scheurde de rijke mijnprovincie Katanga zich af en wat later Kasaï, telkens met Belgische goedkeuring. Premier Lumumba werd steeds meer in het nauw gedreven. Drie weken na de onafhankelijkheid werd hij afgezet. Hij zocht bescherming bij de Verenigde Naties en daarna bij de Sovjet-Unie, waardoor hij door het westen als communist werd aanzien.
Intussen had legerchef Mobutu tijdelijk de macht gegrepen. Lumumba werd onder huisarrest geplaatst in zijn woning in Leopoldstad, nu Kinshasa. Een eerste ontsnappingspoging mislukte. En in januari 1961 werd hij overgevlogen naar Katanga. Zijn laatste foto toont hem in een wit hemd, de haren achteruit getrokken, een verbeten trek op zijn gezicht.
FOTO - De laatst bekende foto van Lumumba:
Hij werd samen met zijn medewerkers Maurice Mpolo en Joseph Okito gefolterd en geëxecuteerd op 17 januari 1961. Zijn lichaam werd nooit teruggevonden en de moord is nog niet opgehelderd.
De Belg Gerard Soete, lid van de koloniale politie in Katanga, zou zijn lichaam hebben moeten doen verdwijnen, stukgesneden en opgelost in zwavelzuur. Jaren later pronkte Soete met een tand in het programma "Histories". Hij zei dat hij twee tanden had, en die in zee zou gooien. Maar hij nam het geheim mee in zijn graf.
BEKIJK - Het fragment uit "Histories" op Canvas:
Waarom heeft de teruggave van de stoffelijke resten zo lang geduurd?
De moord op Patrice Lumumba is jarenlang onder de mat geveegd. Wat was de rol van de Belgische regering? Van het koningshuis? Was de bewuste tand wel de echte tand? In zijn ophefmakende boek "De moord op Lumumba" uit 1999 zocht schrijver en socioloog Ludo De Witte het zelf uit. Hij legde de schuld bij de toenmalige Belgische gezagvoerders. Daarop werd in het parlement de zogenoemde Lumumba-commissie opgericht.
In 2001 kwamen de experts tot de conclusie dat België een "morele verantwoordelijkheid" had. Daarvoor bood commissievoorzitter Louis Michel (MR, toen PRL) zijn excuses aan. De echte schuldvraag bleef onbeantwoord en een beloofd fonds voor de nabestaanden bleef ook leeg.
De nabestaanden van Patrice bleven gefrustreerd achter en openden dan maar zelf een Belgische rechtszaak tegen tien personen, van wie er nog maar twee in leven zijn: oud-diplomaat Etienne Davignon en voormalig raadgever van toenmalig leider van Katanga Moïse Tshombe, Jacques Brassine de la Buissière. Ook die rechtszaak sleept al jaren aan.
De nabestaanden van Lumumba blijven met veel vragen zitten, een fragment van zijn dochter Juliana Lumumba uit Canvasreeks "Kinderen van de kolonie":
Het enige wat de speurder in beslag namen was één tand, bij de dochter van Soete. Het is niet duidelijk of het één van de twee tanden is die Soete in zijn bezit zou hebben gehad. Maar op die tand wordt geen DNA-test op uitgevoerd. Het is voor het gerecht nog altijd wachten op toestemmingen om potjes te openen (letterlijk en figuurlijk) die jarenlang gedekt bleven.
FOTO - Dit is dé tand die aan Lumumba zou hebben toebehoord:
Hoe belangrijk is dit moment voor de familie en de Congolese gemeenschap?
Het is duidelijk dat er nog altijd veel vragen blijven. Ook de familie van Patrice Lumumba weet niet of de resten die in een mooie kist van Congolees hout zullen worden teruggevlogen naar Congo, de echte resten zijn. Maar dat vinden de kinderen niet het belangrijkste.
Het belangrijkst is de symboliek, de erkenning, de teruggave. De familie wordt ontvangen door koning Filip en koningin Mathilde en op het Egmontpaleis door de twee regeringen en door president Tshisekedi.
De nabestaanden zullen dan met opgeheven hoofd naar de Congolese ambassade lopen om daar de kist te laten begroeten door de vele Belgische Congolezen. Dat wordt een echte rouwplechtigheid. Ze zullen het Lumumbaplein kunnen bezoeken en de kist kunnen mee terugnemen naar hun land, waar de kist nog een hele reis maakt doorheen het grote land waar Lumumba van droomde, om dan op onafhankelijkheidsdag, 30 juni, te worden ondergebracht in een mausoleum in Limete in Kinshasa.
Dochter Juliana eiste in 2018 gerechtigheid. Of dit gebaar zal volstaan weet niemand. Maar Lumumba gaat symbolisch terug naar zijn thuisland, Congo.