Seksueel misbruik verwerken met deepfaketherapie: slachtoffers gaan in gesprek met robotversie van dader

"Waarom heb je dit gedaan? Je wist dat mijn vriendin op sterven lag en ik kwetsbaar was, maar toch heb je me aangerand", het is de eerste vraag van het 36-jarige slachtoffer van seksueel misbruik Jill aan de dader, tijdens het experiment. Ze wordt erg emotioneel en huilt. 

Het gesprek gebeurt in een Zoom-sessie. Het levensechte gezicht van de dader antwoordt: "Ja, als ik terugkijk, realiseer ik me dat ik misbruik heb gemaakt van de situatie en dat ik egoïstisch was. Het had niets met jou te maken, het was niet jouw schuld."

Jill voert een Zoom-sessie met de man die haar meermaals aanrandde. Het gebeurde toen ze als vijftienjarige student een baantje had in een winkel, hij was er de baas. Ze nam hem in vertrouwen en vertelde dat haar vriendin terminaal ziek was, later randde hij haar aan. Ze ontwikkelde een posttraumatische stresstoornis (PTSS) en onderging verschillende behandelingen. 

In het experiment van Theo Gevers, hoogleraar computer vision aan de Universiteit van Amsterdam en hoogleraar psychologie aan de Radboud Universiteit, Agnes van Minnen, gaan twee vrouwen, onder wie Jill, in gesprek met een deepfakeversie van hun aanrander. Het onderzoek staat beschreven in Frontiers in Psychiatry. 

Het gezicht van de dader tijdens het experiment lijkt net echt, hij kijkt het slachtoffer aan, knikt begrijpend met zijn hoofd, zijn lippen bewegen, alleen de stem is die van de therapeut. Het is deepfaketechnologie die dit mogelijk maakt. "Op basis van één foto kunnen we met behulp van artificiële intelligentie (A.I.) een bewegend beeld (een zogenaamde deepfake) creëren van de dader", zegt hoogleraar Gevers. "Wat de dader zegt, wordt ingesproken door de therapeut." 

"Het is experimenteel, maar de resultaten van deepfaketherapie zijn veelbelovend", gaat Gevers verder. Het voordeel van deze therapievorm is volgens Gevers dat het erg realitisch is en je in direct contact staat met de dader. "Je weet dat het fake is. Daardoor ben je meer jezelf en durf je beter zeggen wat je wil", weet Gevers.

Traumaslachtoffers in therapie confronteren, werd al langer toegepast, maar zo'n confrontatie organiseren, is niet evident. Daarom ziet ook Tom van Daele, onderzoekersleider van de expertisecel Psychologie en Technologie aan de Thomas More hogeschool, positieve elementen aan de deepfaketherapie. "We kunnen slachtoffers niet altijd tegenover een dader zetten, soms is de persoon overleden of ver weg. Maar het kan ook dat de dader geen zinvolle zaken gaat vertellen. Met deepfaketherapie kan je dit omzeilen en hem laten zeggen wat therapeutisch verantwoord is."

Tijdens het experiment met slachtoffer Jill antwoordde de dader onder andere: "Het had niets met jou te maken, het was niet jouw schuld." In het onderzoek zorgde de therapeut ervoor dat de deepfake van de dader zich empathisch en schuldbewust gedroeg naar het slachtoffer toe. "Het kan het slachtoffer helpen met de verwerking en extra ondersteunend zijn", aldus Van Daele "Je creëert een ideale dader, en laat hem zeggen wat hij hoort te zeggen." 

Voor de twee vrouwen in het experiment van de hoogleraren Gevers en Van Minnen zijn de resultaten positief. Jill beëindigt de Zoom-sessie met de woorden: "Ik wil het loslaten. Ik ben tevreden nu." Achteraf scoorde ze minder hoog op onder andere PTSS-kenmerken. Bovendien durft ze terug naar de winkel van de aanrander, waar ze sinds haar tienerjaren geen voet meer heeft binnengezet. 

Sinds vorige maand kan iedereen zo'n Zoom-sessie met slachtoffer en een deepfake dader organiseren. Al is het de bedoeling dat enkel psychologen het zullen gebruiken. "We controleren het steekproefgewijs", zegt Gevers daarover. 

Het is hoogleraar Gevers zelf, die de toepassing heeft uitgevonden en die het platform lanceerde met zijn bedrijf 3D Universum. Hij wil namelijk een platform creëren waar therapeuten ervaringen uitwisselen en overleggen over het gebruik van deepfaketherapy. "Het is een open experiment", duidt Gevers.  

Onderzoek met deepfaketherapie is experimenteel. Zo werd het onderzoek rond slachtoffers van seksueel misbruik met twee vrouwen uitgevoerd. Gevers geeft aan dat hij nog experimenten heeft lopen met 45 tot 50 personen, maar er zijn nog geen gegevens gepubliceerd. 

De hoogleraar vindt niet dat er met een slachtoffer wordt geëxperimenteerd als een therapeut hun toepassing gebruikt. "Het is de kunst van de therapeut. Je kan sowieso niet controleren wat er in een sessie gebeurt als een patiënt naar de psycholoog gaat." Er zal ook geen specifieke opleiding volgen voor therapeuten om hiermee verantwoord aan de slag te gaan. 

"Maar bij behandelingen van zwaardere traumatische problemen, moeten de psychologen een opleiding in traumaverwerking hebben. Bij problemen zoals een burenruzie of relatieproblemen kunnen alle psychologen deze techniek toepassen. Als er negatieve aspecten voorvallen, kunnen we het delen op het platform voor deepfaketherapie. De therapeut is zelf verantwoordelijk voor alle sessies", voegt Gevers nog toe. 

Onderzoeker Van Daele is voorzichtiger: "Deze nieuwe toepassing is erg nuttig, maar kan ook gevaarlijk zijn". Volgens Van Daele moet diegene die ermee aan de slag gaat voldoende specifieke kennis hebben, bovendien moet de veiligheid van de patiënt altijd gewaarborgd zijn. "Daarom zou ik er alleen trauma-psychologen mee laten werken. Het bedrijf dat deze technologie beschikbaar maakt, is daar mee verantwoordelijk voor", reageert Van Daele.  

Gevers ziet deze technologie binnen de gezondheidszorg positief evolueren. "Iedereen in de wereld, onafhankelijk van de taal, kan deze technologie gebruiken en er zijn vele mogelijkheden". Volgens de hoogleraar kan deze vorm van therapie ook worden toegepast bij fobieën of andere vormen van trauma, zoals pesten. Je kan slachtoffers via deepfake confronteren met hun pesters. Eerder zette hij de techniek in bij rouwtherapie."Maar er is nog veel onderzoek nodig", aldus Gevers.  

Ook Van Daele vindt het een zeer waardevolle technologie om in therapie te gebruiken, naast wat er al bestaat. "Zolang het veilig en verantwoord gebruikt wordt", besluit hij.