CHECK - Ophef over virale undercovervideo met Pfizermedewerker die over virusmutaties spreekt

Een video van de organisatie Project Veritas toont hoe een medewerker van farmabedrijf Pfizer, gefilmd door een undercover journalist, verschillende opvallende uitspraken doet. Een van die uitspraken is dat Pfizer zou overwegen om in een laboratorium het coronavirus bewust te laten muteren, om zo betere vaccins te ontwikkelen tegen nieuwe varianten. 'Directed evolution', noemt de medewerker het.

Op platformen als YouTube, Instagram en Facebook werd de bewuste video van Project Veritas verwijderd wegens inbreuken op de gebruiksvoorwaarden, maar op Twitter werd hij ondertussen al meer dan 30 miljoen keer bekeken.

Veel mensen op sociale media maken zich zorgen over wat in de virale video verteld wordt. In de meeste nieuwsmedia valt er echter niet veel over te lezen. Dat leidt bij sommigen tot argwaan: "Vindt u het niet vreemd dat een hoofdonderzoeker van Pfizer toegeeft dat ze zelf virusvarianten maken [...] en dat dat NERGENS wordt gecommuniceerd in de gesubsidieerde media? Sinds wanneer is de pers morsdood?" klinkt het in een veel gedeelde tweet.

Toch is de video van Project Veritas niet bijzonder nieuwswaardig, en wel om twee redenen: 1. er bestaat geen bewijs dat de praktijken die in de video vermeld worden daadwerkelijk gebeuren, en 2. er bestaat veel onbegrip over wat 'directed evolution' en ander mutatieonderzoek precies inhoudt. Een analyse.

Project Veritas is een controversieel mediabedrijf gesticht door de Amerikaanse rechtse activist en journalist James O'Keefe. De organisatie staat bekend door haar gebruik van video's gefilmd met verborgen camera's, tijdens een afspraak die een undercover medewerker van Project Veritas met hen heeft gemaakt, bijvoorbeeld via een datingsite.

Project Veritas viseerde met deze tactiek in het verleden vooral progressieve organisaties, politici van de Democratische partij in de Verenigde Staten en journalisten uit de mainstream media. Zo probeerden ze in het verleden de krant The Washington Post een nepverhaal te laten publiceren door hen in de val te lokken met een valse getuige. Sinds de pandemie zijn ook vaccinbedrijven en wetenschappers in hun vizier gekomen.

Bij eerdere projecten zijn O'Keefe en Project Veritas al veroordeeld tot schadevergoedingen. Hun verhalen zijn ook al herhaaldelijk het onderwerp geworden van factchecks. Project Veritas is momenteel ook betrokken bij een onderzoek van inlichtingendienst FBI naar het gestolen dagboek van Ashley Biden, dochter van de Amerikaanse president Joe Biden.

De video is een samenraapsel van verschillende undercover gefilmde uitspraken van Jordon Walker, met daartussen gevoegd commentaar van James O'Keefe. Walker is een arts die de voorbije jaren werkte als business consultant, onder andere voor de Boston Consulting Group en recent - al dan niet op uitleenbasis - voor Pfizer. 'Hoofdonderzoeker' bij Pfizer is hij zeker niet.

In de video van Project Veritas schuwt Walker de grote woorden niet. Hij geeft zijn persoonlijke mening over verschillende onderwerpen, zoals de oorsprong van het coronavirus, de rol van controlerende instanties op farmaceutische bedrijven of de effecten van coronavaccinatie op de menstruatiecyclus. Maar het verhaal dat écht viraal ging, gaat over zijn uitspraken rond het muteren van virussen.

"Je weet hoe het virus blijft muteren? Nou, een van de dingen die we onderzoeken is, waarom muteren we het niet gewoon zelf zodat we zouden kunnen preventief nieuwe vaccins ontwikkelen?", zegt Walker namelijk op een bepaald moment. Uit zijn bewoordingen wordt duidelijk dat het gaat om iets wat nu nog niet gebeurt, maar zou overwogen worden. 'Directed evolution' noemt Walker het; Project Veritas heeft het zelfs over gain-of-function-onderzoek.

Directed evolution is een courante praktijk in de biotechnologie die de evolutie van genetische mutaties in proteïnes versnelt, bestudeert en stuurt. Het wordt bijvoorbeeld gebruikt om geschiktere enzymes te maken die stabiel blijven bij hogere temperaturen, en die zelfs plastic kunnen afbreken.

Een controversiëlere praktijk is gain-of-function-onderzoek, dat draait rond virusmutaties - of zelfs samengestelde virussen - waarvan kan verwacht worden dat ze meer ziekmakend of beter overdraagbaar worden. Ook dat type onderzoek komt voor in de virologie, maar het heeft allerlei ethische en veiligheidsimplicaties.

Maar belangrijk: zowel directed evolution als gain-of-function-onderzoek is een praktijk die, binnen de virologie en biotechnologie, bedoeld is om te anticiperen op eventuele mutaties die natuurlijk zouden kunnen ontstaan. Ze dienen niet om nieuwe virussen in elkaar te knutselen, die opzettelijk los te laten in de natuur en vervolgens "geld te verdienen met op voorhand ontwikkelde vaccins", zoals sommigen op sociale media lijken te denken naar aanleiding van de Project Veritas-video.

Farmabedrijf en vaccinproducent Pfizer zelf reageerde op de Project Veritas-video met een persbericht op 27 januari. Pfizer ontkent daarin dat hij bij het ontwikkelen van het coronavaccin heeft gebruik gemaakt van 'gain-of-function'- of 'directed evolution'-onderzoek. De Amerikaanse factcheckers van Politifact oordelen dat wat Pfizer beschrijft, inderdaad niet voldoet aan de definitie van gain-of-function-onderzoek.

Wel zegt Pfizer onderzoek te doen naar de spikeproteïnes van natuurlijk ontstane varianten van het coronavirus wanneer die door de gezondheidsautoriteiten als onrustwekkend worden aangemerkt: "Dit onderzoek biedt ons de mogelijkheid om snel te beoordelen of een bestaand vaccin in staat is om antilichamen op te wekken die een nieuw geïdentificeerde zorgwekkende variant neutraliseren."

Ook beschrijft Pfizer hoe het - niet voor vaccins, maar voor hun antivirale coronamiddel Paxlovid - wél experimenten uitvoert rond mutaties van het coronavirus. Die zijn bedoeld om te controleren of de varianten niet ontsnappen aan het werkzame bestanddeel van het geneesmiddel. 

Dat kan, zo schrijft Pfizer, zowel via computersimulaties, mutaties van onschadelijke virusdeeltjes, of met virussen zonder gain-of-function-eigenschappen in beveiligde BSL3-laboratoria (Biosafety level 3). Het bedrijf benadrukt dat dit soort onderzoek vereist wordt door de overheidsregulatoren.

Het idee van directed evolution-onderzoek in het kader van vaccinontwikkeling - hoewel Pfizer ontkent daarmee bezig te zijn - is op zich niet zo'n vreemd idee. Dat vertelde ook hoogleraar vaccinontwikkeling Gideon Kersten aan de Nederlandse nieuwswebsite NU.nl: "Onderzoekers willen kijken naar wat er gebeurt met een virus. Dat is eerder ook bij griep en polio gedaan. Bij het coronavirus is het wel heel lastig te doen. Een labvirus is altijd anders dan een wild virus. Ik zou niet weten hoe je dat in het lab kunt simuleren. Ik vraag mij af hoeveel zin dat zou hebben, maar het gebeurt ja."

Ook in België loopt momenteel een groot overkoepelend onderzoeksproject aan verschillende universiteiten dat probeert het "evolutiepotentieel van het virus [te] evalueren en meer specifiek de impact die mutaties zullen hebben op de infectiviteit, replicatiefitheid en gevoeligheid van het virus aan therapeutische nanobodies en vaccin-geïnduceerde (neutraliserende) antilichamen".