Poetin schort ontwapeningsverdrag met VS op: wat houdt dat verdrag in en zet dit de deur open voor het gebruik van kernwapens?

New START is een nucleair ontwapeningsverdrag tussen Rusland en de Verenigde Staten. START staat voor Strategic Arms Reduction Treaty (of verdrag voor de vermindering van strategische wapens). Het werd in 2010 ondertekend door de toenmalige Russische president Dmitri Medvedev en de toenmalige Amerikaanse president Barack Obama.

Het verdrag bepaalt hoeveel actieve kernkoppen en draagsystemen voor kernwapens beide landen mogen bezitten. Het aantal actieve kernkoppen werd begrensd op ongeveer 1.500 (en nog zo'n 5.500 in reserve), het aantal draagsystemen op zo'n 800. Dat laatste gaat dan bijvoorbeeld om intercontinentale ballistische raketten, ballistische raketten die vanuit onderzeeërs afgevuurd kunnen worden en bommenwerpers van waaruit kernbommen gedropt kunnen worden.

Het verdrag houdt ook in dat beide landen elkaars kernwapens mogen inspecteren. Ze moeten dat wel 32 uur op voorhand melden. 

New START is de opvolger van het START-verdrag, het allereerste nucleaire ontwapeningsakkoord tussen de Verenigde Staten en toen nog de Sovjet-Unie. Het werd in 1991 ondertekend door de presidenten George Bush Senior en Michail Gorbatsjov. In dat baanbrekende ontwapeningsverdrag, het grootste ooit, kwamen de VS en de USSR op het einde van de Koude Oorlog overeen om hun kernwapenarsenaal met 80 procent te verminderen. 

START liep af in 2009. Verschillende pogingen om een nieuw verdrag te sluiten, werden een mislukking. START-2 en START-3 raakten nooit goedgekeurd of werden al snel opgeschort. Uiteindelijk lukte het in 2010 dus wel met New START.

Het New START-verdrag trad in februari 2011 in werking en verliep in 2021. In 2018 voldeden beide landen volgens de VS aan de limieten die in het verdrag bepaald werden. Omdat er nog geen nieuw akkoord in de maak was, beslisten de huidige Amerikaanse president Joe Biden en de Russische president Vladimir Poetin in februari 2021 om het verdrag gewoon te verlengen tot 2026. Het was een van de eerste beleidsdaden van de nieuwe Amerikaanse president, ongeveer een jaar voor de start van de Russische invasie in Oekraïne.

Zowel START als New START hadden als doel het kernarsenaal in de wereld te beheersen en de nucleaire dreiging in te perken. De Verenigde Staten en Rusland hebben nog een grote hoeveelheid kernwapens van tijdens de Koude Oorlog in bezit en zijn tot op vandaag met voorsprong de grootste twee kernmachten in de wereld, ook na de toepassing van het New START-verdrag. Samen beschikken ze over zo'n 90 procent van de kernkoppen in de wereld.

Belangrijk om te weten is dat New START in een volledig andere internationale context werd ondertekend. Van een oorlog in Oekraïne was in 2010 nog geen sprake, ook het Krimschiereiland was nog niet door Rusland geannexeerd en de pro-Russische rebellen in het oosten van Oekraïne hadden hun volksrepublieken nog niet uitgeroepen.

In die zin was New START ook en vooral een budgettaire maatregel voor de twee grootmachten. Zo'n uitgebreid kernwapenarsenaal onderhouden, kost enorm veel geld en een beperking ervan betekende dus ook een enorme besparing. In de internationale context van toen van wederzijds vertrouwen bleek een beperking van het kernarsenaal dus nuttig.

Een niet onbelangrijk detail: dit verdrag moest het aantal kernwapens beperken, maar ging lang niet over alle types van kernwapens. Bepaalde nucleaire tactische wapens zijn er niet in opgenomen bijvoorbeeld (zie verder).

Hoewel Biden en Poetin New START dus nog maar twee jaar geleden verlengd hadden, schort Poetin de deelname van zijn land nu dus op. In zijn toespraak voor het parlement haalde Poetin aan dat sommigen in Washington eraan denken om de nucleaire proeven te hervatten, zonder daar bewijs bij te vermelden.

Daarom moet Rusland klaar zijn om, indien nodig, zelf ook nucleaire wapens te kunnen testen, is Poetins redenering. Rusland gaat dat niet als eerste doen, verzekerde Poetin, maar als de VS proeven uitvoert, dan zullen wij dat ook doen, klonk het. "Niemand mag de gevaarlijke illusie hebben dat de wereldwijde strategische gelijkheid vernietigd kan worden."

In feite komt het er vooral op neer dat Rusland geen Amerikaanse inspecties meer wil van zijn kernwapens. De Russische president verwees daar ook naar in zijn toespraak. De internationale context is veranderd, zei hij, Amerikaanse inspecties zouden de VS de kans geven om Ruslands wapenprogramma te bespioneren.

Al moet worden gezegd dat er door die veranderde internationale context eigenlijk al een hele tijd geen wederzijdse inspecties meer hebben plaatsgevonden. "Maar dit geeft wel aan hoe slecht de verhoudingen momenteel zijn", merkt VRT NWS-journalist en Ruslandkenner Jan Balliauw op. "We bevinden ons in een situatie die we eigenlijk tijdens de Koude Oorlog nooit gekend hebben, want toen waren er allerlei verdragen die van kracht waren."

Opmerkelijk: volgens de letter van het verdrag kan een van de twee partijen New START eigenlijk niet opschorten. Rusland of de VS kan er zich wel uit terugtrekken, maar dat heeft Rusland net niet gedaan, zo benadrukte Poetin. Het doet David Criekemans, professor Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Antwerpen, vermoeden dat Poetin het verdrag eigenlijk misschien gewoon wil behouden en zijn uitspraken veeleer beschouwd moeten worden als een boodschap voor zijn eigen publieke opinie. "Hij kan aan zijn eigen achterban nu tonen hoe sterk hij wel is."

New START is momenteel het enige ontwapeningsverdrag dat nog operationeel is tussen de VS en Rusland. Dat ook dat verdrag nu voorlopig in de prullenmand lijkt te belanden, zou dus tot enige bezorgdheid over de wereldwijde veiligheid kunnen leiden. De reacties uit het Westen bleven dan ook niet uit.

NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg riep Moskou op om de beslissing te heroverwegen. "Meer nucleaire wapens en minder controle maken de wereld gevaarlijker", reageerde hij. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken noemde de Russische beslissing "ongelukkig en onverantwoordelijk". "De VS zal goed in het oog houden wat Moskou nu echt gaat doen. We zullen in elk geval de juiste houding aannemen voor de veiligheid van ons eigen land en dat van onze bondgenoten." Ook Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk roepen Poetin op om op zijn beslissing terug te komen.

Toch moeten we door deze beslissing niet meteen vrezen dat Poetin snel een kernwapen zal inzetten, meent professor Criekemans. "Dit vergroot het risico niet. Het klimaat is niet goed, maar we zijn vanmorgen niet opgestaan met een veel grotere bedreiging dan gisteren. Het is uiteraard niet goed, maar het is wel allemaal een beetje voorspelbaar."

Wat wel duidelijk is, merkt Criekemans op, is dat een nieuwe wapenwedloop al een hele tijd bezig is. En als ook New START opgegeven wordt, staan we helemaal terug aan het einde van de Koude Oorlog. "Alle koninginnenstukken van toen (ontwapeningsverdragen, red.) liggen in de prullenmand. We moeten weer helemaal van nul beginnen."

In die zin is het niet onbelangrijk om te beseffen wat bijvoorbeeld niet in dat New START-verdrag was opgenomen, stelt Criekemans. Het gaat dan bijvoorbeeld om tactische nucleaire wapens die aan F-35's gekoppeld kunnen worden. "Rusland verwijst daar ook naar. Alle Europese landen beginnen F-35's te kopen. Rusland zegt dus dat ze eigenlijk allemaal buiten het verdrag om hun wapensystemen aan het moderniseren zijn. Rusland moet daarom op een andere manier gaan compenseren, bijvoorbeeld met die supersonische raketten." Conclusie: dat New START-verdrag begon eigenlijk meer en meer een lege doos te worden.

Nieuwe verdragen dringen zich op, maar kan dat wel in een context zoals vandaag? Criekemans ziet het niet snel gebeuren. "Het wederzijdse wantrouwen moet worden omgezet in vertrouwenwekkende maatregelen. Maar dat zal tijd vergen en niet in 9 maanden opgelost raken. Het kan jaren of zelfs decennia duren."

Daar komt nog eens bij dat Rusland en de VS al lang niet meer de enige kernmachten in de wereld zijn. Ook het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, China, Israël, India, Pakistan en Noord-Korea beschikken nu over kernwapens. Het zou logisch zijn dat ook zij bij toekomstige wapenakkoorden betrokken zouden worden, maar natuurlijk: hoe meer landen, hoe complexer de discussies, hoe twijfelachtiger het resultaat.