Een "Poetin-tribunaal": is de remedie erger dan de kwaal?

De oorlog in Oekraïne is een jaar oud. Van bij het begin - en meer dan ooit vandaag - klinkt de roep om bestraffing. Ieder van ons werd, vaak in real time, via de media geconfronteerd met de meest barbaarse oorlogsmisdaden, misdaden tegen de mensheid en agressie. De beelden van Boetsja hebben veel losgemaakt. De gedachte dat deze afschuwelijke daden niet gestraft zouden worden is ondenkbaar en onaanvaardbaar. Was niet “het gevecht tegen de straffeloosheid” een van de verworvenheden van de internationale beschaving?

Het constante vertoon van de meest ernstige internationale misdaad - de “crime of aggression”, begonnen op 24 februari 2022 en continu voortgezet tot op vandaag - hakt er zwaar in. Het bewijs voor deze misdaad is zelfs herhaaldelijk geleverd door Poetin zelf: nog voor hij Oekraïne binnenviel, gaf hij in zijn toespraken duidelijk aan wat zijn bedoeling was en sindsdien heeft hij de daad bij het woord gevoegd en zijn misdadig opzet hardnekkig en daadwerkelijk uitgevoerd. 

Het is dan ook frustrerend te moeten vaststellen dat het Internationaal Strafhof in Den Haag niet bevoegd is om Poetin en de zijnen te vervolgen wegens agressie. Het Hof kan wel oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid vervolgen, en dat is al heel wat. 

Maar voor agressie hebben de Staten die partij zijn bij het Hof een uitzondering voorzien: als de agressor-Staat geen partij is bij het verdrag kan het niet tegen hem worden toegepast. Deze uitzondering is totaal absurd. Het is hemeltergend dat de Staten de werking van het Internationaal Strafhof op deze wijze hebben beknot. Echter, dit is de fout van de Staten, niet van het Strafhof. 

Om deze lacune op te vullen, circuleren er vandaag een reeks initiatieven om een apart Poetin-tribunaal op te richten, dat naast het Internationaal Strafhof zou functioneren en dat speciaal bevoegd zou zijn om Poetin en de zijnen te vervolgen wegens agressie en misschien ook nog voor andere misdaden, zoals het systematisch gebruik van verkrachting als oorlogswapen. 

Omdat de VN-Veiligheidsraad is lamgelegd door het Russische (maar wellicht ook Chinese) veto, wordt eraan gedacht een dergelijk tribunaal op te richten onder auspiciën van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Dit zou een "internationaal tribunaal"  zijn, waardoor het probleem van de immuniteit van Poetin zich niet zou stellen. 

Vaak wordt de vergelijking gemaakt met andere tribunalen van de VN, waaronder het Joegoslaviëtribunaal, dat heel goed werk heeft verricht. Op het eerste gezicht is dit een bijzonder aanlokkelijk vooruitzicht. 

De vraag is echter of deze remedie niet erger is dan de kwaal. Anders dan het Joegoslaviëtribunaal, dat bij zijn oprichting de steun van de hele internationale gemeenschap had, valt te verwachten dat de steun voor het Poetin-tribunaal in de VN veel meer beperkt zou zijn, en vooral zou uitgaan van westerse landen, de VS op kop. 

Een teken aan de wand is dat de steun voor resoluties over Oekraïne in de Algemene Vergadering afneemt. Bij de laatste resolutie van de Algemene Vergadering deze week, die weliswaar door 141 landen werd aangenomen, hebben 39 landen, waaronder China, Indië en Zuid-Afrika, zich onthouden. 

Zuid-Afrika laat niet enkel Russische oligarchen ongemoeid, maar voert op dit moment zelfs gezamenlijke militaire oefeningen uit met Rusland en China voor de kust van Durban. De Braziliaanse president Lula weigert samen te werken met Oekraïne. 

Omdat onder meer de VS een Poetin-tribunaal zou financieren en er deel van zou uitmaken, klinkt al snel de vraag: wat met Irak, Afghanistan, Oost-Congo, Eritrea en andere conflicthaarden? Zou een dergelijk tribunaal niet inspelen op het narratief van Poetin? Riskeert het niet (een deel van) de Global South tegen zich in het harnas te jagen? Zou dit geen rechtbank van "overwinnaars" zijn, zoals destijds het Nuremberg-tribunaal?

Het "Poetin-tribunaal" zou functioneren naast het Internationaal Strafhof, mogelijk zelfs in Den Haag. Hoewel het niet de bedoeling zou zijn dat beide tribunalen met elkaar zouden gaan concurreren, lijkt dit moeilijk te vermijden in de praktijk. Er zouden immers twee internationale procureurs bezig zijn met het verzamelen van bewijsmateriaal over dezelfde feitelijke situaties.

De uiteindelijke oprichting van het Poetin-tribunaal (rechters, procureurs, raadslieden, griffie, getuigenbeschermingsprogramma's, praktische regeling van de slachtofferparticipatie, plus tolken en vertaaldiensten om al deze functies mogelijk te maken) kan nog jaren op zich laten wachten en zal ongetwijfeld heel veel kosten. 

Intussen riskeert het werk van het Internationaal Strafhof (dat reeds over al deze diensten beschikt) echter gehinderd te worden doordat er in afwachting al onderzoekers en procureurs van een concurrerende rechtbank bezig zullen zijn met het verzamelen van bewijs. En naar alle waarschijnlijkheid zou zo'n nieuw tribunaal personeel en middelen onttrekken aan het Internationaal Strafhof. 

De vraag is ook of de hele idee waarop het Poetin-tribunaal gesteund is, namelijk de berechting van Poetin zelf, überhaupt haalbaar is. Dit veronderstelt immers dat Poetin kan worden gearresteerd en voor het tribunaal gebracht, wat alleen denkbaar is als Rusland de oorlog verliest of als Poetin in Rusland van de macht verdreven is en het "nieuwe" Rusland met het tribunaal samenwerkt. 

Op dat moment geniet hij echter niet meer van de immuniteit, en was het misschien niet nodig om speciaal een nieuw tribunaal op te richten.

Volgens mij zou beter worden afgezien van een Poetin-tribunaal. Als we "roeien met de riemen die we hebben", kan al heel veel werk worden verricht. Het Internationaal Strafhof, hoewel niet bevoegd voor agressie, is wel bevoegd voor oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid. 

Op vraag van meer dan 40 lidstaten is het al van bij het begin van het conflict met een onderzoek hierover gestart. Het Strafhof maakt deel uit van een Joint Investigation Team samen met Oekraïne en een reeks andere Europese staten. Ook Oekraïne is bevoegd, en is van zijn kant al volop bezig met het documenteren van oorlogsmisdaden: vervolgingen werden opgestart en er zijn zelfs al strafzaken afgerond. 

Samenwerking met het Internationaal Strafhof is in het systeem ingeschreven: het Internationaal Strafhof werkt immers volgens de regel van de complementariteit. Dit betekent dat in de eerste plaats Oekraïne zelf bevoegd is, en het Internationaal Strafhof aanvullend kan optreden ten aanzien van de Oekraïense justitie. 

Men zou zich afspraken kunnen voorstellen waarbij hoger geplaatste verdachten van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid voor het Strafhof (mensen zoals Jevgeni Prigozjin van de Wagnergroep en de minister van Defensie) zouden vervolgd worden, terwijl de Oekraïense justitie de rest van de zaken voor haar rekening zou nemen, met inbegrip van de misdaad agressie. 

Ideaal is dit systeem niet. Het Internationaal Strafhof heeft zijn gebreken en heeft niet alle verwachtingen ingelost. Ook vervolgingen in Oekraïne zelf zullen een uitdaging zijn. Maar het is volgens mij naïef te veronderstellen dat een nieuw op te richten Poetin-tribunaal alle problemen zal oplossen. 

Het riskeert nogmaals verwachtingen te creëren naar slachtoffers toe, die in de praktijk niet kunnen worden ingelost. Zou het niet beter zijn de gigantische financiële inspanningen die (weerom) zouden moeten worden gedaan voor de oprichting van een nieuwe VN-rechtbank, te investeren in de Oekraïense justitie en het Internationaal Strafhof? 

Er zijn vandaag al talrijke initiatieven aan de gang om Oekraïense magistraten op te leiden en voor te bereiden op de moeilijke taak internationale misdaden te vervolgen en te berechten. Het Internationaal Strafhof kan Oekraïne hierbij helpen, wat volledig binnen de taken van dit hof zou vallen. 

Een mogelijk aanvullende denkpiste kan zijn om, binnen het Oekraïense rechtssysteem, een gespecialiseerde procureur en een gespecialiseerde internationale kamer op te richten samengesteld uit internationale magistraten, naar het voorbeeld van het Kosovo-tribunaal in Den Haag. Deze rechtbank, die kalm maar zeker aan de slag is, en die deel uitmaakt van het Kosovaars grondwettelijk bestel, toont aan dat een dergelijk systeem werkbaar is.

Als internationaal rechter in Den Haag heb ik, doorheen de jaren, kunnen vaststellen wat de limieten zijn van de internationale strafjustitie. Het is van groot belang deze limieten te onderkennen. We moeten dit doen uit respect voor de slachtoffers. We mogen niet, nog een keer, geldverslindende oplossingen uitwerken waar de slachtoffers, als het er uiteindelijk op aankomt, weinig mee gebaat zijn.