Long covid komt nog vaak voor en het is niet de enige slepende aandoening na een virusbesmetting

Twintig jaar gaf Nicole Van Even (59) les in basisschool De Duizendpootjes in Aalst. "Ik heb dat altijd met veel plezier gedaan", zegt ze, "en was van plan om door te gaan tot mijn 66".

Alles veranderde voor Nicole tijdens de eerste lockdown. Ze kreeg toen COVID-19 en belandde met hoge koorts in het ziekenhuis. Na vier dagen mocht ze weer naar huis, maar haar herstel ging traag. Ze voelde zich erg zwak en ze had vaak hoofd- en spierpijn. "Ook eenvoudige rekensommen kostten mij plots veel moeite", zegt ze. "Dat had ik vroeger nooit gehad."

Nicole kreeg de diagnose long covid, een chronische aandoening die volgt op een covidinfectie. Patiënten hebben last van vermoeidheid, kortademigheid, cognitieve problemen en een lange lijst andere klachten. De symptomen duren tot minstens drie maanden na de infectie.

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) kregen meer dan 17 miljoen Europeanen in 2020 en 2021 te maken met long covid. Exacte cijfers voor België zijn er niet, maar het gaat zeker over honderdduizenden mensen. Op het hoogtepunt van de pandemie kreeg 10 tot 20 procent na een coronabesmetting long covid.

Ook vandaag kan je nog altijd long covid krijgen. Een studie in The Lancet schat de kans op ongeveer 5 procent. Eén op de twintig houdt dus nog altijd langdurige klachten over aan een besmetting. Volgens andere schattingen gaat het zelfs om één op de tien.

"Het gevaar is kleiner dan twee jaar geleden, maar het is zeker niet weg", zegt Ann Li, voorzitter van de Belgische en de Europese patiëntenvereniging voor long covid. "Je kunt na een covidinfectie nog altijd long covid krijgen. Veel mensen lijken dat niet te beseffen."

Die zorgeloosheid is ook Nicole opgevallen. "We gaan er te licht over", zegt ze. "Er is weer meer corona, maar iedereen vindt dat maar normaal. Er zijn er zelfs die gaan werken terwijl ze besmet zijn. Dat vind ik onbegrijpelijk."

Er is nog iets dat weinig mensen beseffen: behalve het coronavirus zijn er nog heel wat andere virussen die langdurige klachten kunnen veroorzaken.

"Bekende voorbeelden zijn cytomegalovirus (CMV), Epstein Barrvirus en westnijlvirus", zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). "Ook na griep bijvoorbeeld blijft een deel van de patiënten hangen in een soms wekenlange vermoeidheid."

"Na de Spaanse griep in 1918 waren er veel mensen met chronische klachten", zegt professor infectieziekten Steven Callens (UZ Gent). "Je kan zelfs nog verder teruggaan in de tijd. Al in teksten uit de zestiende eeuw vind je beschrijvingen van post-infectieuze vermoeidheid."

Callens was daarom niet verbaasd toen de eerste berichten opdoken over long covid. "Ik dacht al bij het begin van de pandemie: het is een infectieziekte, dan zijn er altijd mensen met langdurige klachten. Long covid was voor mij geen verrassing."

Postvirale klachten zijn dus al langer bekend. Het fenomeen heeft zelfs een eigen naam: post-acuut infectiesyndroom, kortweg PAIS. Patiënten hebben vaak last van gewrichtspijn, concentratie- en geheugenproblemen, griepachtige klachten en vermoeidheid.

"Vermoeidheid is zeker het meest typerende symptoom", zegt Livia De Picker, psychiater (UPC Duffel) en postdoctoraal onderzoeker (UA), "Al moet je opletten met het woord vermoeidheid. Het gaat over een andere vorm van vermoeidheid, waar we momenteel geen woord voor hebben in onze taal. Het is als alsof een enorm gewicht op je schouders weegt, waardoor je niks meer kan. En zelfs een kleine inspanning moet je achteraf bekopen."

Nicole leeft al drie jaar met die vermoeidheid. "Vroeger kroop ik in bed als ik moe was en de dag nadien was het over", zegt ze. "Dit is anders. Het kan mij plots overvallen en dan kan ik van het ene op het andere moment niks meer. Als ik naar mijn kleinkinderen ga, dan moet ik op voorhand al een paar dagen rusten."

Wat die vermoeidheid (en de andere klachten) veroorzaakt, is nog een mysterie. Het achterliggend mechanisme is volgens een recente overzichtsstudie in het tijdschrift Nature een "blinde vlek van de geneeskunde". Er zijn ook geen duidelijke criteria om een diagnose te stellen en er is geen behandeling.

Dat ligt niet alleen aan de wetenschap, maar ook aan de virussen die de aandoeningen veroorzaken. Een virus is dan wel erg klein, toch kan het ons lichaam op veel verschillende manieren in de war sturen.

"Je kan het zo gek niet bedenken of er zijn virussen die in staat zijn om het te veroorzaken", zegt Johan Neyts. "Denk bijvoorbeeld maar aan het geur- en smaakverlies dat SARS-CoV2 bij sommige mensen veroorzaakt. En er zijn ook virussen die kankers veroorzaken, bijvoorbeeld papillomavirussen."

Die veelzijdigheid van virussen merk je ook als je kijkt naar het onderzoek over long covid. De aandoening is al gelinkt aan veel verschillende mechanismes: orgaanschade, chronische ontstekingen, auto-immuunproblemen, een verstoorde darmflora, een ontregeld zenuwstelsel. De meest recente ontdekking: patiënten met long covid nemen minder zuurstof op in de hersenen.

"De verklaringen voor long covid waaieren zowat alle kanten uit", zegt Johan Neyts. "Ik zie zelf soms door de bomen het bos niet meer. Maar het is dan ook een heel complexe pathologie, met heel complexe immunologische aspecten. Bij de meeste patiënten gaat het waarschijnlijk trouwens om een combinatie van mechanismes."

Er zijn ook belangrijke vragen die voorlopig onbeantwoord blijven. Zo weten we niet met zekerheid of het virus aanwezig blijft in het lichaam van patiënten met long covid, en of dat dan de klachten veroorzaakt. "Het is waarschijnlijk niet het belangrijkste mechanisme", zegt Livia De Picker. "Het virus lijkt bij de meeste longcovidpatiënten niet in het lichaam aanwezig te blijven, en zeker niet in de hersenen. Dat zou je nochtans verwachten met al die psychische klachten."

Van andere virussen weten we wel dat ze soms lang aanwezig blijven na een infectie. Ze kunnen zich jaren verschuilen, om later weer actief te worden. Dat wordt ook wel "virale persistentie" genoemd.  

"Het ebolavirus is een goed voorbeeld van persistentie", zegt Steven Callens. "Dat is lang terug te vinden in de ogen en in sperma. Het is vermoedelijk ook seksueel overdraagbaar."

Opvallend: veel overlevenden van de ebola-uitbraak in 2014 hadden nog jaren last van vermoeidheid en andere klachten. Hun symptomen leken sterk op die van long covid. De aandoening wordt daarom ook wel "long ebola" genoemd.

Ook herpesvirussen zijn bijzonder hardnekkig. "Na een infectie raak je ze nooit meer kwijt", zegt Johan Neyts. "Ik zeg altijd aan mijn studenten: ‘Onthoud het goed, een herpesvirus heb je voor het leven’."

Het woord herpes doet vooral denken aan geslachtsziektes en "koortslip", maar er zijn ook herpesvirussen die langdurige klachten veroorzaken. Het Epstein Barrvirus, bijvoorbeeld: een herpesvirus dat verspreid wordt via speeksel, bijvoorbeeld tijdens een kus.

Ongeveer 90 procent van de wereld bevolking werd ooit besmet met het Epstein Barrvirus, maar slechts een minderheid wordt na besmetting ziek. Het virus veroorzaakt (onder andere) klierkoorts, met als typische symptomen sterk gezwollen klieren, keel- en hoofdpijn, een grieperig gevoel en vaak ernstige vermoeidheid. De vermoeidheid kan weken of maanden aanhouden.

Het Epstein Barrvirus blijft, net als andere herpesvirussen, levenslang aanwezig in je lichaam. Bij de meeste mensen zorgt dat niet voor problemen. Je kan perfect gezond oud worden met het Epstein Barrvirus in je lichaam.

Toch is Epstein-Barr soms een wolf in schaapsvacht. Zo werd besmetting recent gelinkt aan een veel hoger risico op multiple sclerose. Er is ook een associatie met een hoger risico op bepaalde auto-immuunziektes en kankers en met het chronisch vermoeidheidssyndroom (ME/CVS).

Je moet wel voorzichtig zijn met dit soort associaties. Mensen lopen regelmatig infecties op, zonder daarna chronische klachten te ontwikkelen. Een infectie die vooraf gaat aan een aandoening is niet noodzakelijk de oorzaak van die aandoening.

"Als je patiënten test, dan vind je altijd een heleboel virussen", zegt Steven Callens. "De meeste van die virussen zijn niet actief en je vindt ze ook bij gezonde mensen. Als je bij een patiënt een bepaald virus vindt, dan betekent dat dus niet dat het virus de klachten veroorzaakt heeft."

Toch lijken sommige virussen wel degelijk in staat om langdurige klachten te veroorzaken. Zo volgden Australische onderzoekers 256 patiënten na besmetting met Epstein Barrvirus, Ross Rivervirus of Coxiella burnetii, een bacterie. 11 procent voldeed een half jaar na de infectie aan de criteria voor chronisch vermoeidheidssyndroom (ME/CVS).

Typische symptomen van het chronisch vermoeidheidssyndroom zijn vermoeidheid na inspanningen, pijn en cognitieve problemen. Bij zes op de tien patiënten begonnen de klachten na een infectie, zo blijkt uit onderzoek. En, opvallend: in de helft van de gevallen ging het om een besmetting met het Epstein Barrvirus.

ME/CVS-patiënt Michiel Tack kan erover meespreken. Hij werd ziek na een schoolreis naar Sicilië, vijftien jaar geleden. "Ik heb daar een infectie opgelopen", zegt hij. "Toen ik thuis kwam, was ik verschrikkelijk moe. Ik werd van de ene naar de andere dokter gestuurd, maar niemand wist raad. Sindsdien ben ik zieker en zieker geworden, tot ik hele dagen op bed lag."

Tack weet niet of hij tijdens de schoolreis besmet werd met het Epstein Barrvirus. "Ze hebben nooit met zekerheid kunnen vaststellen om welk virus het ging. Het enige dat ik zeker weet, is dat mijn klachten begonnen zijn na die infectie."

Livia De Picker is niet verbaasd. "Patiënten met het chronisch vermoeidheidssyndroom (ME/CVS) zeggen al jaren dat hun klachten begonnen zijn na een banale infectie. Dat toont dat virussen die bij de meeste mensen onschuldig zijn bij andere mensen wel voor problemen kunnen zorgen. Daar is te weinig aandacht voor bij de opleiding geneeskunde."

Ook het onderzoek naar de connectie tussen virale infecties en het chronisch vermoeidheidssyndroom loopt stroef. "Er is wel wat onderzoek, maar we missen grote studies van voldoende kwaliteit", zegt De Picker. "Men heeft het nooit kunnen hard maken, omdat men altijd zocht naar de link met één specifiek virus. Terwijl er waarschijnlijk veel verschillende virussen zijn die CVS-achtige klachten kunnen veroorzaken. Je moet het niet zoeken bij één enkel virus, bijvoorbeeld Epstein-Barr."

Je hoort het ook bij patiënten: er is nood aan meer onderzoek naar postvirale aandoeningen. Het mag allemaal wat sneller gaan.

"Ik was hoopvoller toen de pandemie begon", zegt ME/CVS-patiënt Michiel Tack. "Ik dacht: nu gaat er eindelijk kwaliteitsvol, hoogstaand onderzoek komen over long covid én over ME/CVS. We zijn al een tijdje verder en ik ben toch wat teleurgesteld. Ik had meer verwacht."

Toch gaat het stilaan de goede kant uit. Er lopen op dit moment tientallen studies naar long covid, in binnen- en buitenland. Ook andere postvirale aandoeningen krijgen meer aandacht dan pakweg tien jaar geleden.

"Dat is het goede aan long covid", zegt Livia De Picker. "Nooit eerder hebben we op grote schaal mensen kunnen volgen na een besmetting. Ik ben misschien iets te optimistisch, maar ik zie het als een opportuniteit. Ik hoop dat we zo de doorbraak gaan vinden voor andere postvirale aandoeningen en voor het chronisch vermoeidheidssyndroom."

Ook Johan Neyts is blij met de vernieuwde aandacht voor postvirale aandoeningen. "Long covid lijkt sterk op CVS", zegt hij. "Daarom denk ik dat het onderzoek over CVS relevant kan zijn voor het onderzoek over long covid, en omgekeerd. Er zal zeker kruisbestuiving zijn."

Nicole probeert op haar manier positief te blijven. Ze heeft nog vaak spier- en gewrichtspijn en ze is vaak moe, maar toch gaat ze elke week wandelen. Ze droomt er zelfs van om ooit nog naar Compostella te stappen.