Russische journaliste die op staatstelevisie protesteerde tegen oorlog: "Wie daar nog werkt, heeft zijn ziel verkocht aan de duivel"

"Stop de oorlog! Geen oorlog!", riep Marina Ovsjannikova tijdens de belangrijkste nieuwsuitzending van de avond, live op het Russische Kanaal 1 van de staatstelevisie. Ze ging vlak achter het anker staan en hield een poster met dezelfde slogans in de lucht.

De zeldzame protestactie leverde haar naam en faam op in de hele wereld, maar heeft er ook toe geleid dat ze Rusland moest ontvluchten. "Het waren 60 seconden waarheid in een constante stroom van leugens, manipulatie en allesverzwelgende hypocrisie van het Kremlin", zegt Ovsjannikova in een interview met VRT NWS.

Voor haar actie werd haar een boete van 30.000 roebel opgelegd, nu 375 euro, voor het organiseren van een niet-toegestaan publiek evenement. Maar die schrok haar niet af om haar mening te verkondigen over de oorlog: een kritische post op sociale media en een interview over de veroordeelde oppositiepoliticus Ilja Jasjin leverden haar nog twee boetes op.

Daarna ging Ovsjannikova ook nog met een poster met foto's van Oekraïense kinderen die waren omgekomen in de oorlog, de straat op vlak bij het Kremlin. Voor die actie werd ze uiteindelijk gearresteerd en onder huisarrest geplaatst in afwachting van haar rechtszaak.

Sinds maart 2022 zijn er in Rusland nieuwe wetsartikels van kracht, waardoor je voor het verspreiden van 'valse informatie' over het Russische leger en zijn operaties tot 15 jaar cel kan krijgen. Precies voor dat artikel werd ook Ovsjannikova voor de rechter gebracht: het was volgens de rechtbank een leugen dat er Oekraïense kinderen zijn omgekomen in de oorlog, want de Russische defensie werkt officieel alleen met precisiebombardementen.

"Ik begreep heel goed dat de volgende stap de gevangenis zou zijn. Mijn advocaat zei: "Vlucht zo snel mogelijk, red jezelf en het leven van je kind. Je hebt geen schijn van kans om te bewijzen dat je onschuldig bent, ze zullen je gewoon naar de gevangenis sturen en je zal het volgende vergeefse slachtoffer zijn. Als je vrij bent, kan je veel meer betekenen".", zegt Ovsjannikova.

Maar voor ze kon vertrekken, was er eerst nog een ander probleem. Door een conflict met haar ex-man had Ovsjannikova een tijdlang geen contact met haar dochter van 11. De breuk met haar echtgenoot was er voor de oorlog al gekomen, omdat ze er verschillende politieke visies op nahielden, vertelt ze in het boek. Ook met haar moeder is de relatie moeilijk. Haar ex-man werkt nu nog steeds bij Russia Today, het belangrijkste internationale propagandakanaal van het Kremlin. Met haar volwassen zoon heeft ze sinds haar protestacties ook geen contact meer, omdat die net als zijn vader wel achter de oorlog staat.

"Mijn ex-man had mijn dochter opgesloten in zijn appartement, hij had haar gezegd dat haar mama een crimineel is. Hij is ook een proces begonnen tegen mij. Maar mijn dochter wou bij mij wonen, en uiteindelijk is ze bij haar papa weggevlucht en zijn we herenigd. Toen heeft onze advocaat ook een plan om te vluchten uitgewerkt."

Een Russische rechtbank heeft later haar ouderlijke macht ook ingeperkt. Officieel moeten de kinderen bij hun vader wonen, omdat "hun moeder zich bezighoudt met politieke activiteiten". "De oorlog heeft miljoenen families in Rusland verdeeld", zegt Ovsjannikova. "Zoals in Oekraïne de maatschappij zich verenigd heeft en iedereen samen hun land verdedigt, zo is de maatschappij in Rusland versnipperd. Er heerst overal apathie, wanhoop, en mensen weten niet hoe het verder moet."

Ovsjannikova heeft dus gebroken met een deel van haar familie, maar ook bij haar collega's op de staatstelevisie lag haar eerste protestactie moeilijk. "Ze schuwden me alsof ik een melaatse was. Sommige collega's hebben ook scheldtirades gepost op mijn sociale media. Diegenen die me wel steunden, zijn ontslagen."

Ovsjannikova werkte sinds 2003 bij Kanaal 1. Veel mensen vinden haar protest niet geloofwaardig, net omdat ze bijna tien jaar voor de Russische staatstelevisie gewerkt heeft. De staatstelevisie volgt al veel langer dan de oorlog in Oekraïne heel duidelijk de lijn van het Kremlin. 

Maar dat was nog niet het geval toen ze er begon te werken, zegt ze: "In het begin waren wij een volwaardig informatiekanaal, we brachten nieuws uit het Westen, uit Oekraïne en de VS. Maar stap voor stap veranderde de retoriek van Poetin. Die werd steeds meer anti-Westers en anti-Oekraïens. En zo is ook de televisie mee veranderd. De laatste 20 jaar heeft Poetin stap voor stap alle vrije media vernietigd."

"Maar ik had geen alternatief. Ik heb geprobeerd om ander werk te zoeken, ook totaal buiten de journalistiek, want in de huidige omstandigheden is het niet mogelijk om je met journalistiek bezig te houden in Rusland. De mensen die er nu nog werken, hebben een pact gesloten met de duivel. Ik weet niet hoe ze dat met hun geweten kunnen rijmen."

Een instagrampost van Marina Ovsjannikova van rond Kerstmis, vóór de oorlog begon.

Bij de inval van Rusland in Oekraïne werd haar gewetenswroeging, waar ze al langer mee worstelde, onhoudbaar, zegt Ovsjannikova. Haar werk eerder opgeven, was waarschijnlijk ook een moeilijke keuze, omdat ze een mooie levensstandaard had. In het boek beschrijft ze hoe ze met haar ex-man een gunstige lening kon afsluiten en haar droomhuis gebouwd heeft in een buitenwijk van Moskou met veel groen. Ze behoorde met andere woorden tot de welvarende stedelijke middenklasse van Rusland.

Dat in Rusland niet meteen iedereen voor haar in de bres springt, valt misschien nog te verwachten. Maar ook in Oekraïne wordt ze gewantrouwd, hoewel ze eigenlijk half Oekraïens is aan vaderskant. Na haar (gedwongen) ontslag bij Kanaal 1 kreeg Ovsjannikova een baan bij de Duitse krant Die Welt. Voor hen trok ze vorige zomer als correspondent naar Oekraïne, naar haar geboortestad Odessa. 

Nadat bekend werd dat ze daar een persconferentie zou geven, moest ze in allerijl het land verlaten omdat haar veiligheid in gevaar kwam. Er kwam een stroom aan haatreacties online, en ze werd op de lijst van "Vijanden van Oekraïne" gezet, die wordt onderhouden door een website die is opgericht in 2014, toen het conflict met Rusland begon.

Ovsjannikova zegt dat ze die reactie ook begrijpt: "Het Russische leger heeft heel Oekraïne kapotgeschoten, natuurlijk zijn de Oekraïners dan niet geneigd om iemand met een Russisch paspoort te geloven. Maar ik trek het me niet te veel aan. Enkel wie op dit moment niets doet, kan aan haatspraak ontkomen. Zodra je een positie inneemt, zal je die onvermijdelijk wel over je heen krijgen. Er zullen nog vele jaren voorbijgaan voor alles zijn juiste plaats in geschiedenis zal krijgen."

Toch krijgt Ovsjannikova ook steun, ook in Rusland. Een van de opvallendste anekdotes in haar boek is die waar een politie-inspecteur haar onderweg naar de rechtbank toefluistert dat ze moet volhouden: "Laat de moed niet zakken, Marina Vladimirovna, wij houden allemaal van u, we steunen u." 

"Hij zei me dat ik zijn eerste politieke gevangene was", vertelt Ovsjannikova over het voorval. ""Vroeger zetten we drugsverslaafden, carjackers en moordenaars onder huisarrest. We weten heel goed dat uw arrestatie onwettig is, maar wij zijn maar kleine mensen, wij kunnen er niets aan doen", zei hij."

De politieman is volgens Ovsjannikova een voorbeeld van hoe de meeste Russen tegenover de oorlog staan: "10 procent spreekt zich actief uit tegen de oorlog, en 10 procent staat er openlijk achter. Maar de grote meerderheid zwijgt, omdat ze bang zijn." Volgens opiniepeilingen, ook van het vermaarde onderzoeksinstituut Levada Center, staat nochtans de meerderheid van de Russen wél achter de oorlog. 

Maar die resultaten zijn niet representatief, zegt ze: "Als iemand van een onbekende de vraag krijgt of die wel of niet achter de oorlog staat, en die persoon net gezien heeft dat de vorige dag weer iemand gearresteerd is omwille van zijn mening, zal die niet op die vraag antwoorden. Of zelfs als hij of zij tegen de oorlog is, zeggen, "Ja, ja, ik sta erachter." Het is net alsof we weer onder Stalin leven. In de keuken wordt er gefluisterd, maar al wie openlijk zijn mening verkondigt, gaat in ballingschap of wordt in gevangenis gegooid. Als het niet bij de eerste keer is, dan wel bij de tweede."

Ovsjannikova ziet de toekomst van Rusland dan ook somber in. "Oekraïne moet absoluut de oorlog winnen, enkel dan zal ook Rusland een toekomst hebben. Enkel dan kan je zeggen dat Rusland zijn imperialistische houding laat vallen, en opnieuw de weg van democratie en vrijheid op gaat. Mogelijk zal, als Rusland de oorlog zwaar begint te verliezen, de elite in opstand komen tegen Poetin. 

"Mogelijk zal er een complot tegen hem worden gesmeed, hoop ik, en zal hij worden vermoord of vergiftigd. Mogelijk komt er iemand die zegt, "Volodja (koosnaam voor Vladimir, nvdr.), we hebben de oorlog verloren, het land is in een catastrofale situatie, er zijn sancties, de hele economie is ingestort, de demografische situatie is erbarmelijk. Volodja, misschien ben je moe, stap op." Zo'n omslag is niet uitgesloten, in de huidige situatie is dat volgens mij de meest waarschijnlijke uitkomst."

Ook vanuit het buitenland wil Ovsjannikova blijven protesteren tegen het beleid van Poetin. "Ik zwijg niet, ik blijf me verzetten tegen de oorlog, met alle middelen die ik ter beschikking heb. Het is niet omdat ik geëmigreerd ben, dat ik gewoon bij de pakken blijf zitten en op vakantie ben, ik blijf vechten voor mijn land."