Is Beethoven toch niet van Vlaamse afkomst? DNA-onderzoek zet afstamming componist op zijn kop

Componist Ludwig van Beethoven (1770-1827) wordt geboren in Duitsland, maar zijn wortels liggen in België. De stamvader van alle nog levende Van Beethovens Aert van Beethoven woont in de 16e eeuw (1537-1609) in Kampenhout. Hij is ook de voorvader van Lodewijk van Beethoven. 

Lodewijk van Beethoven (1712-1773), de grootvader van Ludwig, is nog in Mechelen geboren. Hij verhuist naar Bonn om er zijn muzikale carrière als keurvorstelijk hofzanger uit te bouwen. Daar wordt vader Johan van Beethoven geboren (1740-1792). In 1770 ziet Ludwig van Beethoven er het levenslicht (1770–1827).

Maar, uit het DNA-onderzoek blijkt dat er geen vaderlijke verwantschap meer is tussen "stamvader" Aert van Beethoven en Ludwig van Beethoven. Alles wijst erop dat Lodewijk niet de vader is van Johan. En dus niet de grootvader van Ludwig. Johan is hoogst waarschijnlijk een buitenechtelijk kind. 

Genetisch genealoog Maarten Larmuseau en zijn KU Leuven-collega’s reconstrueerden de Belgische stamboom van Ludwig van Beethoven. Ze vergeleken het DNA van levende mannelijke verwanten van de componist met DNA uit zijn haarlokken. Het Y-chromosoom is uniek van vader op zoon, maar Ludwig blijkt een ander Y-chromosoom te hebben dan de andere Van Beethovens.  

Die nieuwe informatie wijst op minstens één buitenechtelijk kind in de stamboom van Ludwig van Beethoven, legt professor Larmuseau uit, al kan er niet met zekerheid gezegd worden in welke generatie de buitenechtelijke verwekking plaatsvond. De resultaten tonen wel aan dat er moet gezocht worden in de directe vaderlijke lijn van de componist. 

"In die 7 generaties, die beginnen in Kampenhout en eindigen in Bonn, zat er minstens 1 "koekoekskind" tussen en is er een verschil ontstaan tussen de juridische en biologische afstamming." 

Hoogstwaarschijnlijk is de familiale lijn doorbroken tussen Lodewijk en Ludwig, bij de geboorte van Johan. "Wat een heel duidelijke aanwijzing is, is dat we nog nooit een doopakte gevonden hebben van zijn vader Johan van Beethoven", gaat Larmuseau verder. "We weten niet wanneer hij geboren is of gedoopt is. Daardoor werd in het verleden wel eens gesuggereerd dat hij niet de biologische zoon was van Lodewijk uit Mechelen." 

Het hoeft hier overigens niet om overspel in de vrouwelijke lijn te gaan, het zou ook een gevolg van een verkrachting kunnen zijn.

Biologisch zit er dus een kink in de kabel, maar verwantschap gaat niet alleen over biologie en gedeeld DNA, benadrukt Larmuseau. "Familiebanden zijn ook juridisch en sociaal. De vader op een geboorteakte hoeft bijvoorbeeld geen biologische band met een kind te hebben om het zijn familienaam te geven en een plusouder kan een heel hechte relatie hebben met een kind zonder gemeenschappelijk DNA. Biologie is belangrijk, maar is dus nooit het volledige verhaal. Ludwig van Beethoven en zijn Belgische verwanten gaan allemaal terug op dezelfde gemeenschappelijke voorvader, Aert van Beethoven. Ze zijn dus wel degelijk nog steeds familie van het muzikale genie."

De wetenschappers hebben tijdens hun onderzoek ook meer informatie gevonden over de doodsoorzaak van Ludwig van Beethoven. "Enerzijds had hij een genetische aanleg voor leverziektes", legt Larmuseau uit. "In combinatie met zijn alcoholgebruik (dat naar verluidt heel aanwezig was) en zijn hepatitis-B-infectie die we hebben vastgesteld op basis van zijn haren, is hij zeer waarschijnlijk aan een levercirrose gestorven." 

Een genetische aanleg voor zijn doofheid hebben de onderzoekers echter niet gevonden. Toen Beethoven ongeveer 25 jaar was, begon hij al geleidelijk aan zijn gehoor te verliezen. Zijn "Negende symfonie" werkte hij volledig doof af, en tijdens de première rond 1824 kon de componist het oorverdovende applaus van het publiek zelf niet meer horen. 

En er is ook opmerkelijk nieuws over de bekende "Hiller Lock", het haarstaal dat na Beethovens dood door muzikant Ferdinand Hiller afgeknipt zou zijn (foto hieronder). Analyses van die lok leidden in het verleden tot de theorie dat Van Beethoven een loodvergiftiging had opgelopen en als gevolg daarvan nog meer gezondheidsproblemen gekregen zou hebben. Maar ook dat blijkt een vals spoor, meer zelfs: de haarlok is zelfs helemaal niet van Van Beethoven, maar van een vrouw.

Het internationale team baseerde zich op vijf haarlokken uit de laatste levensjaren van Beethoven. In hun zoektocht naar authentiek materiaal testte het team verschillende haarstalen uit publieke en private collecties in het Verenigd Koninkrijk, Europa en de Verenigde Staten. 

"Honderd procent zeker ben je nooit, maar we vonden vijf haarlokken die met zekerheid toebehoren aan hetzelfde individu van West-Europese afkomst, die op verschillende momenten in de laatste zes levensjaren van Ludwig van Beethoven zijn afgeknipt, en onafhankelijk en volledig gedocumenteerd verspreid zijn geraakt in diverse collecties wereldwijd", zegt professor Larmuseau. "Het kan dus bijna niet anders dan dat ze echt van Van Beethoven zijn."

De onderzoekers zullen het volledige genoom (de verzameling van alle chromosomen samen) van Van Beethoven nu beschikbaar maken voor wetenschappelijk onderzoek. Er kan dus ook verder onderzocht worden met wie het DNA van Ludwig "van Beethoven" dan wel matcht.  

"Het lijkt misschien wat vreemd om dat te doen, maar in zekere zin hebben we wel degelijk Beethovens toestemming", legt Larmuseau uit. "In 1802 vroeg Beethoven namelijk aan zijn arts om zijn ziekte te beschrijven en dat verslag openbaar te maken: hij wilde dat het publiek wist welke aandoeningen op het einde van zijn leven een rem zetten op zijn genialiteit. Hij zette dat verzoek ook in het zogenaamde "Heiligenstadttestament". Sindsdien is er al hevig gedebatteerd over de gezondheid en doodsoorzaak van de componist. Onze studie maakt voor het eerst gebruik van genetisch onderzoek. Dat leverde al een schat aan informatie op, en nu kunnen ook andere onderzoekers ermee aan de slag."