Blijft onafhankelijkheid en neutraliteit van Vlaamse ambtenaren verzekerd als ze niet meer vastbenoemd zijn?

Het idee achter een vaste benoeming is dat je als ambtenaar niet moet vrezen voor ontslag als je politieke druk voelt. Kunnen we onafhankelijke ambtenaren dit blijven garanderen nu de Vlaamse overheid beslist heeft dat ze - met uitzondering van bepaalde gezagsfuncties en loodsen - vanaf 2024 niet meer vastbenoemd kunnen worden? 

Om een antwoord te krijgen op die vraag, is het belangrijk eerst te focussen op die uitzonderingen. En dan vooral op de gezagsfuncties. "Die gezagsfuncties moeten vastbenoemd blijven omdat het zo bepaald is in de grondwet. Als de Vlaamse regering dat wil veranderen, zullen ze de grondwet moeten wijzigen en gelukkig gaat dat niet zomaar", begint Ria Janvier van de Universiteit Antwerpen. 

"Hun functie is niet makkelijk af te bakenen, maar het gaat eigenlijk over een groep werknemers die bindende beslissingen nemen met een grote impact", zegt Janvier. "Daarom is het zo belangrijk dat ze beschermd worden. Denk aan een milieu-inspecteur met een bepaalde beslissingsbevoegdheid. Het is belangrijk dat hij een fabriek kan sluiten als dat nodig is, los van politieke inmenging." Door hen wel vastbenoemd te houden, vindt Janvier dat de neutraliteit grotendeels behouden blijft. 

Steven Van de Wallen, professor overheidsmanagement bij het Instituut voor de Overheid (KU Leuven) nuanceert dat meer. "Ik snap het argument, maar ik vind dat de overheid daar een vreemde selectie maakt. Men wil bepaalde belangrijke instanties duidelijk niet tegen het hoofd stoten. Ik denk dat ze in het onderwijs bijvoorbeeld gerust zonder vastbenoemde krachten kunnen werken. Zij zitten ver af van de politieke druk. Ze moeten hun keuzes nog eens herbekijken." 

De vakbonden vrezen dat de bescherming tegen politieke druk in gevaar komt voor de ambtenaren. "Net dankzij die vaste benoeming zijn ze neutraal en niet gebonden aan politieke beslissingen. We denken dat de afhankelijkheid van de politiek nu wel zal verhogen", klinkt het bij Chris Reniers van de ACOD. 

Ook Ilse Remy van ACV is het daarmee eens. "Er wordt wel een soort bescherming uitgewerkt voor contractuelen, maar dat is niet afdwingbaar. Dus zelfs als een hele commissie beslist dat een ontslag onterecht was, kan de overheid nog ontslaan zonder gevolg. Daar moet een oplossing voor komen."

Van de Wallen denkt niet dat het zo ver zal komen. "De evolutie is al langer bezig. Als je kijkt naar de Vlaamse overheid werken ze al fiftyfifty met contractuelen en vastbenoemden. Het is een natuurlijke evolutie die nu ook vorm krijgt in regels", zegt hij. "De scheiding van politiek en de ambtenarij is ook steeds beter geëvolueerd doorheen de jaren. En zijn verschillende deontologische regels en charters die de ambtenaren beschermen." 

Janvier had de reactie van de vakbonden verwacht.  "Ik geloof niet dat het nodig is dat ze ijveren dat personeelsleden onder een contract harder beschermd moeten worden. U mag de rechtspraak erop nagaan, er zijn nog nooit werknemers met een contract zomaar ontslagen. Er moet altijd een goede reden zijn, die niets met politiek te maken heeft, anders zou de rechterlijke macht al lang zijn tussengekomen." 

Van de Wallen denkt eerder dat de politiek telkens op zoek gaat naar andere oplossingen. "Als het niet op topniveau is, gaat de dagelijkse politiek zich niet bemoeien. Anders gaan ze mensen een andere taak geven en creatief op een andere dienst zetten. Gezien de krapte op de arbeidsmarkt kan de overheid zich ook niet permitteren om goede mensen zomaar te laten gaan." 

Kan de Vlaamse regering de vakbonden toch niet tegemoetkomen door hen op een manier meer zekerheid te geven dat de werknemers vanaf 2024 niet plots ontslagen worden? "Het scenario dat in Nederland geldt, zou hier ook geïntegreerd kunnen worden. Daar kan je niet zomaar een contractueel aan de deur zetten. Je moet het op voorhand motiveren en toestemming krijgen." Janvier gelooft wel niet dat het veel zou oplossen, want het zou opnieuw zorgen voor minder flexibiliteit voor de werknemer. 

We moeten ook onder ogen zien dat sommige ambtenaren gewoon niet meer op hun plek zitten, vindt Janvier. "Stel je voor, je wil de informatica binnen je bedrijf outsourcen - iets waar de Vlaamse regering onlangs mee te maken kreeg. Alle contractuele personeelsleden zijn overgenomen door die externe firma. Alle statutairen heeft men in dienst moeten houden en ergens op een stoel moeten zetten waar ze van weinig nut zijn. Dat heeft niets te maken met politieke willekeur, dat is een beleidskeuze, maar toch raken ze niet van de mensen af die ze niet meer nodig hebben."  

Wat als de nieuwe regering in 2024 toch komaf zou willen maken met bepaalde ideeën van mensen die werken voor de Vlaamse overheid? Is er dan een kans dat bijvoorbeeld een deel professoren ontslagen worden omdat hun gedachtegang niet strookt met de politieke stroom?

"Ik denk dat ze dan heel snel teruggefloten zullen worden, maar in principe kan het. Een professor zou dan mits een schadevergoeding op straat staan.", zegt Janvier nog. "En als ze echt willen, kan de politiek andere regels invoeren om ambtenaren te straffen, daar moeten ze niet zo'n dingen voor doorvoeren. Maar zo'n vaart gaat het niet lopen", vermoedt ook Van de Wallen. 

"Trouwens, de zekerheid van tewerkstelling als ambtenaar is ook niet absoluut", zeggen zowel Janvier als Van de Wallen. "Ook zij kunnen ontslagen worden met wat creativiteit. Dan kunnen ambtenaren verschillende procedures starten om dat tegen te gaan, maar zijn ze soms ook 7 jaar verder. Dan heeft de politiek ook zijn zin gekregen."