Kan het Vaticaan Moskou en Kiev tot vrede bewegen? "De wind staat niet goed, maar je weet maar nooit"

In april, op de terugweg van een bezoek aan Hongarije, liet paus Franciscus verstaan dat het Vaticaan achter de schermen initiatieven had opgestart om een oplossing te vinden voor de oorlog in Oekraïne. Afgelopen weekend stelde hij Matteo Zuppi, aartsbisschop van Bologna, aan als Oekraïnegezant.

Zuppi werd belast met een missie "om te helpen de spanningen in het conflict in Oekraïne te verminderen, in de niet aflatende hoop van de Heilige Vader dat dit het begin kan zijn van een pad naar vrede". Zuppi is niet zomaar de eerste de beste, maar een "veteraan" in vredesinitiatieven die door het Vaticaan zijn opgestart of waaraan de Katholieke Kerk heeft meegewerkt.

Volgens professor Jan De Volder, expert geopolitiek van de religies en interreligieuze dialoog (KU Leuven), heeft Zuppi zelfs een "mythische reputatie". De Volder heeft zelf met Zuppi samengewerkt bij vele humanitaire en diplomatieke projecten. Dat de paus voor hem gekozen heeft om in de oorlog in Oekraïne te gaan bemiddelen, verrast hem niet.

"De paus kent hem goed, want hij heeft hem tot aartsbisschop en later ook kardinaal gemaakt. Dus er is een persoonlijke appreciatie", vertelt De Volder in "De ochtend" op Radio 1. "Ik denk ook dat de paus hoopt dat het interreligieuze netwerk van Sant'Egidio hier een rol bij kan spelen."

"Maar hij is toch vooral gekozen om zijn menselijke kwaliteiten. De man is een fenomeen. Hij is bijzonder empathisch. Hij is minzaam. Hij is grappig. En hij combineert die menselijke kwaliteiten ook met een heel snel politiek verstand. Dus in die zin denk ik wel dat hij alle kaarten heeft. Al blijft het een hondsmoeilijke opdracht natuurlijk."

Wat Zuppi precies gaat doen, is niet zo duidelijk. Hij liet zelf al verstaan dat hij daar niet over zal communiceren. Gisteren zei hij wel dat hij op ongeveer dezelfde manier te werk zou gaan als destijds in Mozambique, waar heel veel ontmoetingen en gesprekken uiteindelijk tot een vredesakkoord hebben geleid.

"Wat is diplomatie? Dat is spreken met mensen die ertoe doen", zegt De Volder. Of dat rechtstreeks met de Russische president Vladimir Poetin en de Oekraïense president Volodimir Zelenski zal zijn, lijkt op het eerste gezicht moeilijk. "Ja, er is beperkte spreekruimte in Kiev en Moskou", erkent De Volder, "maar er zijn nog andere spelers die meedoen in dit conflict, zoals Washington en Peking".

Momenteel lijkt zowel Rusland als Oekraïne weinig zin te hebben in onderhandelingen, toch vindt De Volder de bemiddelingspoging van het Vaticaan niet naïef. "Ik denk dat het even naïef is van degenen die denken dat we dit met de wapens zullen oplossen."

"De logica van vandaag is meer bewapening, we zitten in een escalatie van de oorlog, waar gaat die eindigen? In het Vaticaan weet men goed dat dit soort oorlogslogica enkel erger wordt. Nu denkt men aan beide kanten nog dat ze wel zullen winnen met de wapens, maar dit kan in het ergste geval tot een nucleair conflict leiden waar er geen winnaars zullen zijn."

De Volder is ervan overtuigd dat er zowel "in Kiev, als in Moskou, Washington, Peking en misschien ook wel Brussel mensen zijn die zich afvragen hoe we hier uitkomen". "Het is dus een kwestie om die moeilijke dialoog op te starten en op een bepaald moment komt er in zo'n oorlog ook wel een kantelpunt. We moeten die smalle ruimte zoeken die ongetwijfeld bestaat, maar niet aan de oppervlakte komt. En de zaken kunnen sneller veranderen dan men denkt."

Of Zuppi ook in Moskou en Kiev welkom zal zijn, zal dus nog moeten blijken. De Oekraïense president Zelenski was twee weken geleden zelf nog op bezoek bij de paus. "Dat was geen gemakkelijk gesprek", weet De Volder, "maar hij is er natuurlijk wel geweest".

Zelenski maakte toen nog eens duidelijk dat Oekraïne geen territoriale toegevingen zal doen in ruil voor vrede. Hij wees toen ook de woorden van paus Franciscus af dat er slachtoffers aan beide kanten van het conflict zijn. Volgens Zelenski kan er geen gelijkwaardigheid zijn tussen slachtoffer en agressor. De president liet ook al meermaals verstaan dat hij geen bemiddelaars nodig heeft, maar wapens.

"We kennen zijn discours", reageert De Volder, "maar we weten ook dat het Oekraïense volk vandaag letterlijk bloedt en er een hele generatie jonge mensen aan het sneuvelen is". "Dus ik denk dat er ook bij het Oekraïense volk een grote vraag naar vrede is." De Volder sluit daarom niet uit dat Zuppi's missie toch ergens een kans op slagen heeft. "De vredesduif lijkt vaak naïef te zijn, maar soms is ze de meest slimme, de meest vooruitziende. De wind staat niet goed, maar je weet maar nooit."

Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken gaf vandaag aan dat Rusland het initiatief van de paus positief bekijkt, maar benadrukte ook dat er nog geen onmiddellijke plannen zijn voor een bezoek aan Moskou. 

De bemiddelingspoging van het Vaticaan is niet de enige in dit conflict. Eerder deed China ook al een zeer schuchtere poging met een 12-stappenplan, dat door het Westen weliswaar vrij snel van tafel werd geveegd omdat het volledig vanuit de Russische logica zou opgesteld zijn. Toch onthaalde Oekraïne het enigszins positief als een eerste stap, hoe klein ook.

Eerder deze maand lieten ook zes Afrikaanse landen verstaan dat ze aan een vredesplan willen werken om een einde aan de oorlog in Oekraïne te maken. De leiders van Senegal, Oeganda, Egypte, de Democratische Republiek Congo, Zambia en Zuid-Afrika willen daarvoor de krachten bundelen.

Zowel de Russische president Poetin als de Oekraïense president Zelenski zou bereid zijn om met de zes Afrikaanse leiders in gesprek te gaan en ook VN-secretaris-generaal António Guterres zou het plan steunen. De Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk spraken naar verluidt hun "voorzichtige steun" uit. Of en wanneer er ooit echte gesprekken zullen plaatsvinden, is verre van duidelijk.