AI en journalistiek: een nieuwe kop voor nieuws

“AI is een realiteit die niet meer weg te denken is, ook niet in de media. We moeten ons klaarstomen voor een toekomst waarin nieuws en journalistiek met en door AI verwerkt zal worden, op maat van de individuele gebruiker. Het goede nieuws is: journalistiek talent zal daarin het grote verschil maken.” - Karel Degraeve, Expert Innovatie bij VRT NWS 

Laten we meteen met de voorgevel in huis vallen: pessimisten zien de toekomst van de media donker in. Ze staan onder druk, het businessmodel wankelt en de impact lijkt af te nemen. 

Daar zijn, volgens een onderzoek van het toonaangevende Scandinavische mediabedrijf Schibsted, verschillende redenen voor. Sociale media zijn aan de winnende hand in de strijd om de aandacht en trekken het gros van de advertentie-inkomsten naar zich toe. Jongeren haken af, zien informatie als gratis goed en stellen journalistieke gewoontes in vraag. Opeenvolgende financiële crisissen leiden verder tot grote bezuinigingen en dus minder redactionele middelen. 

Alsof dat niet genoeg is, voeren illiberale economische en politieke krachten een informatieoorlog waarin ze de ‘mainstream media’ openlijk viseren. Steve Bannon, strateeg van Donald Trump tijdens diens eerste presidentscampagne, zei het letterlijk: “The Democrats don’t matter. The real opposition is the media.” Dat vertaalt zich vandaag ook in het mediabeleid, en niet alleen in Amerika. 

Big Tech ten slotte, de grote motoren achter de digitale transformatie, lijken die strategie genegen. Elon Musk bijvoorbeeld broedt met X Stories op een AI-gedreven platform dat journalistiek uitschakelt, of, zoals hij het stelt, “burgerjournalistiek voorop stelt”. Lang verhaal kort: hij wil X.ai inzetten om nieuwsverhalen (‘stories’) te detecteren en te genereren op basis van posts op X, en die gepersonaliseerd aanbieden op zo’n manier dat ieder individu ogenschijnlijk bediend wordt door zijn hoogstpersoonlijke ‘newsroom’. Zonder curatie of controle geeft dit nepnieuws vrij spel.

Een nieuw tijdperk 

Daar kunnen we met zijn allen meewarig naar zitten kijken, maar dat is de verkeerde instelling. Iedereen die een uurtje met een AI-chatbot heeft geëxperimenteerd, beseft dat deze technologie enorm veel potentieel heeft. We zijn de hype voorbij, we gaan een nieuw tijdperk in. 

Dat gevoel wordt gretig gedeeld binnen de media, en dat geeft de optimisten dan weer moed. Er is, zo blijkt, een grote bereidheid tot innovatie bij alle spelers, commerciële en openbare. En er wordt niet zelden gezamenlijk aan gewerkt:  kennis, ervaringen en inzichten worden gedeeld in ‘Future Media Hubs’*, op internationale congressen en tijdens AI Summits. 

De resultaten daarvan zijn vandaag al tastbaar op de meeste redacties. Sinds de lancering van de eerste toegankelijke Large Language Models (LLM) is er geïnvesteerd in AI-driven-tools, die bij voorkeur in huis ontwikkeld worden. Het opzet is om de bestaande workflows te stroomlijnen en de gebruikerservaring te verbeteren. 

Smart News Assistent

Bij VRT NWS bijvoorbeeld hebben we Smart News Assistent ontwikkeld en uitgerold, een AI-toolbox die de redactie assisteert bij een steeds breder wordend scala van taken, zoals titels optimaliseren, audio in tekst omzetten (en omgekeerd) en samenvattingen genereren. Zo komt er voor onze journalisten tijd en ruimte vrij om zich te concentreren op onze journalistieke kernopdrachten. 

We zien in de toekomst nog wel meer mogelijkheden met AI. Voorbeelden genoeg, die navolging verdienen. Neem nu de kleine, regionale Noorse krant iTromso. Die heeft op basis van gesprekken met tientallen ervaren regiojournalisten een AI-tool ontwikkeld die gemeentelijke documenten scant op nieuwswaarde. Met resultaat: ze produceerden met behulp van dit systeem vijf voorpaginaverhalen in hun eerste week.  

Het gaat snel

Het gaat in deze fase altijd om toepassingen die de bestaande werking verbeteren, niet om ingrijpende veranderingen. Die gebeuren ondertussen elders, bij de grote techbedrijven: op hun platformen, of in hun smartphones. 

De klassieke Google search bijvoorbeeld wordt stilaan weggeblazen door de generatieve zoekfuncties van een ChatGPT of een Perplexity.ai: je stelt er een vraag aan, en krijgt een direct antwoord, gegenereerd op basis van meerdere, al dan niet betrouwbare bronnen. Tot voor kort was dat een teksttoepassing, nu kan je er ook al een gesproken conversatie mee aangaan. En die klinkt steeds natuurlijker. 

De groei gaat snel. 68% van de Vlaamse jongeren tussen 18 en 24 jaar zijn vandaag actieve gebruikers van chatbots. Dat is een  kwart meer dan een jaar geleden. En in Amerika worden er nu al meer abonnementen op chatbots op verkocht (13,75% in de doelgroep 18 tot 54 jaar), dan op nieuwskanalen (12,25% in dezelfde doelgroep).

“Adapt or die”

Dát kan, samen met een aantal andere innovaties zoals de eerder vermelde X Stories van Elon Musk, het hele ecosysteem van nieuws veranderen. Daar zullen we ons, als media, aan moeten aanpassen. De teneur is vandaag redelijk dwingend:  “adapt or die”, heet het. Of zoals Gard Steird, hoofdredacteur van de Noorse krant VG, het verwoordt: “move fast or go out of tot business”. De termijn waarbinnen dat moet gebeuren is kort: sommigen spreken van 18 à 24 maanden. 

Maar… waaraan moeten we ons precies aanpassen? Hoe ziet de toekomst eruit? Niemand die het vandaag met zekerheid kan zeggen, dus raadt de Deense futurologe Sofie Hvitved  ons aan om ons voor te bereiden op “possible futures”. Meervoud, dus. 

Begin er maar aan.  

Om u een idee te geven van zo’n ‘mogelijke toekomst’: AI agents zullen het web ‘scrapen’ om antwoorden te genereren op nieuwsvragen van individuele gebruikers. Die antwoorden komen in de door de vraagsteller gewenste vorm. Dat zal meestal short form video zijn, of audio, ‘voice’ in AI-terminologie, een stem waarmee je in gesprek kunt gaan. Websites worden zo spookplekken: geen mens die er nog komt, alleen dus die AI agents. En o ja, niemand leest nog, het geschreven artikel is “op sterven na dood”. 

De rol van journalisten

Volgens de invloedrijke journaliste en datawetenschapper Nikita Roy, host van de uitstekende podcast ‘Newsroom Robots’, is dit het moment om de journalistiek “terug uit te vinden”, onze basisprincipes opnieuw te definiëren en de nieuwswaarden die ons drijven, op scherp te zetten. Want daarmee zullen we, zeker in een wereld waarin wantrouwen het nieuwe normaal is, het verschil maken.

Elke redactie moet die waarden voor zichzelf opnieuw vastleggen, en vervolgens zijn organisatie hertekenen en klaarstomen voor een toekomst waarin nieuws en journalistiek door en met AI verwerkt en aangeboden wordt. Daarbij moeten we, zegt Roy, vertrekken van een wit blad. 

Het goede nieuws is: iedereen is ervan overtuigd dat mensen daarin een cruciale rol zullen spelen. Dat is, als je er zo over nadenkt, een rare zin. Waar het om gaat is dit: er moet nóg meer in journalistiek talent geïnvesteerd worden.

Een goddelijk wezen?

Over de manier waarop media met Big Techbedrijven moeten omgaan, is er ondertussen verdeeldheid. Er tekent zich een breuklijn af. Grote, internationale mediahuizen nemen de vlucht vooruit en sluiten tijdelijke deals met een van de Big Techondernemingen. Kleine, eerdere nationale spelers en publieke media (zoals VRT NWS) doen dat niet: zij vormen front en gaan gemeenschappelijk gesprekken aan met Big Tech.

Dat komt ook omdat, zo weten insiders, Big Techbedrijven weinig of geen interesse hebben om met kleine spelers te onderhandelen. Ze zijn ‘te klein’, ‘te lokaal’. 

Daar heeft de overheid een belangrijke rol te spelen, beseft iedereen. Beleidsmakers op nationaal en internationaal niveau moeten verder werken aan een doordacht kader dat redactionele media beschermt, innovatie stimuleert en, zoals het European Democracy Shield het stelt, een betrouwbaar informatiekader garandeert. 

Ondertussen moeten wij, journalisten, ons werk blijven doen, doordachte keuzes maken en inzetten op verhalen die een verschil maken. Daarbij moeten we niet nalaten om Big techondernemingen kritisch tegen het licht te houden. Integendeel. 

Er is een reden waarom het Vaticaan Silicon Valley zo nauwlettend bestudeert, weet de Amerikaanse techjournaliste Karen Hao: omdat ze daar écht geloven dat ze met AI een goddelijk wezen creëren.”  

* Future Media Hubs is een initiatief van VRT in samenwerking met RTBF en gesteund door het Vlaams Departement Cultuur, Jeugd en Media