Voor Georges Lemaître, de bedenker en grondlegger van deze oerknaltheorie, was de oerknal vuurwerk. De kosmische stralen zinderen nog na, een oerknal met een uitdijende kosmos. Een Nobelprijs heeft hij er jammer genoeg nooit voor gekregen.
Lemaître, wetenschapper van wereldformaat, stierf op 20 juni 1966. Het archief van VRT kon tot voor kort alleen een interview met Lemaître van amper een minuut lang laten zien. Tot nu het volledige interview, uitgezonden twee jaar voor zijn dood, heel toevallig opduikt.
Verborgen schat
Hoe kon dit interview al die jaren toch onontdekt blijven? “Een logische vraag, maar toch kan het”, vertelt Kathleen Bertrem van VRT Archief. “Door een aantal factoren bleef het interview helaas onontdekt: de filmfiche was verkeerd gecategoriseerd en de naam van Lemaître was verkeerd gespeld. Bij de omroep kreeg iedere film na uitzending een filmfiche. Op die fiche noteerde men inhoudelijke en technische gegevens om ze daarna toe te voegen aan de catalogus. Op die manier was de filmcollectie doorzoekbaar. Als er ooit een uitzending was met Georges Lemaître, dan zouden we dit in deze papieren catalogus moeten kunnen vinden. Maar niemand die weet had van de foute classificatie en spelfout, dus het bleef bij zoeken naar een speld in een hooiberg.”
Inventaris en digitalisatie
In de voorbije jaren maakte VRT Archief werk van een nieuwe inventaris van de filmcollectie. De laatste jaren gebeurde dit met de financiële steun van meemoo, Vlaams instituut voor het archief. Daarbij wordt iedere film ook gecontroleerd op het azijnsyndroom, iets wat de filmpellicule en de bijbehorende klankband aantast waardoor ze onbruikbaar worden. Meemoo laat deze aangetaste films digitaliseren. Op die manier redden we heel wat filmmateriaal van de vergankelijkheid. VRT Archief scant ook de filmsteekkaarten opnieuw in en maakt ze zo beter doorzoekbaar in een digitale tool.
Alleen Elvis blijft bestaan
Thomas Hertog, kosmoloog en hoogleraar theoretische fysica aan de KU Leuven, was in 2016 te gast in Alleen Elvis blijft bestaan en vroeg of hij een fragment met Lemaître kon laten zien. In het programma Verover de aarde (1968) en Horizon (1983) zit een kort interview met Lemaître, maar dat is telkens hetzelfde fragment. Zowel bij de redactie van Alleen Elvis blijft bestaan als bij VRT Archief startte toen een zoektocht naar het volledige interview. Helaas zonder resultaat. Thomas Hertog en de kijker zagen dus enkel dit korte fragment.
Vijf jaar later: een nieuwe lading door het azijnsyndroom aangetaste films krijgt een digitale kopie. VRT Archief kijkt de files na en voegt er de nodige gegevens aan toe om de filmfile later terug te kunnen opzoeken. Dezelfde medewerker bij VRT Archief die vijf jaar geleden zocht naar het volledige interview bekijkt de azijnfiles en herkent meteen Lemaître. Ze beseft dat dit het lang gezochte interview is en weet dat er hiermee een einde komt aan de zoektocht. Het interview dat in 1964 uitgezonden werd, was dus aangetast door het azijnsyndroom en kwam door de vervroegde digitalisatie aan het licht. Een schat gevonden!
Waar ging het dan fout?
Op 14 februari 1964, twee jaar voor de dood van Lemaître, zond de BRT de BBC-documentaire The Cosmologists uit. Aangekochte documentaires of programma’s kregen een filmfiche. Na deze uitzending over het heelal zond de omroep een vooraf opgenomen interview met de wetenschapper Georges Lemaître uit. Interviewer van dienst was Jerome Verhaeghe.
De opname op filmpellicule met ingebrande Nederlandstalige ondertitels kreeg helaas geen aparte filmfiche. De details hierover noteerde men verkeerdelijk op de filmfiche van de aangekochte BBC-documentaire, mét een spelfout in zijn naam: ‘Lemarie’ in plaats van Lemaître. Niet meteen een naam om een belletje te doen rinkelen. In de zoektocht naar het volledige interview is er nooit gedacht om ook in de catalogus van de aangekochte programma’s te gaan kijken. Aangekochte programma’s zijn immers vaak niet meer in het bezit zijn van de omroep.
“Bij het maken van de nieuwe filminventaris ging elke film door de handen van een archiefmedewerker”, legt Kathleen Bertrem van VRT Archief uit. “Eén film kreeg de titel De cosmologen, en dat was het interview met Lemaître. Deze had het filmnummer van de BBC-documentaire gekregen en bleef daardoor gelukkig wél bewaard in de collectie. De filmpellicule was helaas aangetast door het azijnsyndroom. Daarom kreeg ze een digitale kopie. De film zelf is niet bewaard. De azijnaantasting was te groot en onomkeerbaar. Dankzij de inventarisatie en digitalisatie, en in een volgende stap ook door een louter toeval, is dit belangrijke en waardevolle interview dus weer boven water gekomen.”
Vijf jaar na de vraag van Thomas Hertog voor het programma Alleen Elvis blijft bestaan is dit waardevolle interview dus opgedoken en kan iedereen het bekijken. “Wat een pareltje, dit interview”, aldus Hertog. “De visie over wat de oerknal wel en niet was die Lemaître in dit interview verwoordt, is bijzonder boeiend en bijzonder diep. Ook de steeds weerkerende vraag of er achter zijn oerknaltheorie een soort religieuze agenda zat, komt aan bod. We weten uit zijn schrijfsels natuurlijk dat dit niet het geval was, en wel integendeel, maar het is toch heel bijzonder om het hier uit zijn eigen mond te horen, inclusief gebaren, toch enkele aarzelingen, en een heleboel sprekende gelaatsuitdrukkingen. Hij wikt en weegt zijn woorden zeer zorgvuldig in deze passage. De manier waarop hij de knoop van de Oorzaak van Alles ontwart en ruimte creëert voor zowel een wetenschappelijke als religieuze of filosofische sfeer is ronduit subliem. En in zekere zin actueel: veel van Lemaîtres wat poëtische ideeën over de oerknal zijn decennia later verankerd geraakt in de kosmologie, onder meer in het werk van Stephen Hawking en mezelf. In elk geval, er werd destijds zware kost geserveerd op de BRT.”
